Tevhitle İlgili Ayetlerdeki İstisna Üslubunun Belagati Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2025, Sayı: 20, 273 - 298, 30.06.2025

Abdülkerim Süleymanoğlu

https://doi.org/10.47502/mizan.1611530

Öz

Pekiştirme ve hasır için kullanılan kasır yöntemlerinden biri de istisnadır. Bu nedenle lisanla ile diyaloglarda ve hitaplarda kullanımına sıkça rastlanır. Nitekim konuşanın muhatabını konuşulan noktaya bağlamasıyla ilgili olan istisna haddizatında bir ikna yöntemidir. Ayrıca istisna konuşulan şeyin doğruluğunu vurgulamakta ve geçerliliğini öne çıkarmaktadır. İnanan ve inanmayana hitapta ve tevhitle ilgili vurgularda sıklıkla kullanılan istisnalı ifadeler onun diğer edattan ayrıcalıklı hale getirmektedir. Ondaki bu ayrıcalıklı özellikler onun bir araştırmaya konu kılınması için yeterlidir. Buradaki araştırma Kur’an- Kerim’deki istisna üslubunun icazına ve anlatım tarzına etkisini beyan etmeyi amaçlamaktadır. Araştırmada istisna yönteminin belagat ve nahiv ilmindeki oynadığı rol üzerinde durulacaktır. Kur’an-ı Kerim’de istisna yönteminin anlama katkısını araştırmak bu çalışmanın hedefleri arasındadır. Tevhid-i rububiyye ve tevhid-i uluhiyye kısımlarıyla ilgili tevhit içerikli ayetlerdeki istisnanın kullanımıyla bu araştırma sınırlandırılacaktır. Bu nedenle makale üç bölümden oluşmaktadır. Birinci başlık istisnanın tanımı, edatları, türleri ve cümledeki yeri üzerinedir. Ulûhiyetle ilgili tevhitte istisna kullanımı ikinci başlıktır. Üçüncü başlık ise rububiyet ile ilgili tevhitte istisnanın kullanımına yöneliktir. Araştırmada tavsif ve tahlil yöntemi kullanılacaktır. Öncelikle kimi kavramlar açıklanacak, ardından bu kavramların örnek kullanım alanları birebir tahlil edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Kur'an-i kerim , Tevhit , Üslup , İstisna

بلاغة أسلوب الاستثناء في آيات التوحيد "دراسةٌ تحليلية"

Öz

الاستثناء أحد أساليب القصر التي تُستَخْدَم للحصر والتأكيد، ولذلك يكثر دورانه في الخطابات والحوارات اللغوية؛ لأنه في ذاته أسلوب إقناعيٌّ يلجأ إليه المخاطِبُ لاستمالةِ المخاطَب إلى ما يتكلَّم فيه، وتأكيد صدق وصحَّة ما يُخَاطِبُهُ به، هذا التميُّز لأسلوب الاستثناء جعله جديرًا لأنْ تُصاغ به كلمة الشهادة، ويرتبط بالخطاب عن التوحيد، ويُخاطَب به المؤمن والكافر، وتهدف هذه الدراسة إلى إبراز أثر المعنى في الربط بين علمي النحو والبلاغة لدراسة الأسلوب القرآني، والكشف عن خصائصه الأسلوبية، وبيان أثر ذلك في الإعجاز الصياغي والدلالي للقرآن الكريم من خلال أسلوب الاستثناء. وتتناول هذه الدراسة أسلوب الاستثناء في آيات التوحيد، بقسميه: توحيد الألوهية وتوحيد الربوبية، ولذا جاءت الدراسة في ثلاثة مباحث: تناول الأول تعريف المستثنى وأدواته وأنواعه وإعرابه، وتناول الثاني أسلوب الاستثناء في توحيد الألوهيَّة، والثالث أسلوب الاستثناء في توحيد الألوهيَّة، وذلك من خلال المزج بين المنهج الوصفي، والمنهج التحليل، فهي تعرض لبعض المصطلحات، ثم تعرض بالتحليل لبعض النماذج التطبيقية.

Anahtar Kelimeler

التفسير , القرآن , التوحيد , أسلوب , الاستثناء

Kaynakça

• Abduh, Muhammed Abduh b. Hasen Hayrillâh et-Türkmânî el-Mısrî. Risâletü’t-Tevḥîd. Thk. Muhammed Umâre. Kahire: Dâruş-Şürûk, 1. Baskı, 1414/1994.
• Akkâd, Abbas Mahmud. Allah. Kahire: Nahdet Mısır, 4.Baskı, 2005.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl. el-Furûḳu’l-luġaviyye. Thk. Muhammed Abdulhamid Selim. Kahire: Dâru-l’ilim, ts
• Ali, Cevâd Ali. Târîḫu’l-ʿArab ḳable’l-İslâm. Menşuratiş-Şerifir-Radi, Ts.
• Âlûsî, Ebü’l-Meâlî Cemâlüddîn Mahmûd Şükrî b. Abdillâh b. Mahmûd el-Âlûsî, Rûḥu’lMeʿânî fî Tefsîri’l-Ḳurʾân ve’S-sebʿi’l-Mesânî. Beyrut: Dāru İhyâi’t-Türâsil-Arabî, Tarihsiz.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ. Meʿâlimü’t-Tenzîl. Beyrut: Daru-ibni-Hazm, 1423/2002.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullāh b. Ömer b. Muhammed, Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Teʾvîl, Thk.Muhammed AbdürRahman el-Marâşli Beyrut: Dârü İhyai-Türasil-Arabi, 1418.
• Bikāî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer b. Hasen er-Rubât el-Hırbevî el-Bikāî. Naẓmü’d-Dürer fî Tenâsübi’l-Âyât ve’s-Süver. Kahire: Daru'l-Kitâbi'l-İslâmî, Tarihsiz.
• Cezâirî, Abu Bakr. ‘Ak’idetül-Mümin. Kahire: Mektebetul-İman, TS.
• Cürcânî, Ebû Bekr Abdülkāhir b. Abdirrahmân b. Muhammed el-Cürcânî. Esrârü’lBelâga. Thk. Mahmût Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’l-Medenî, Tsz.
• Derviş, Muhiyid-din. İʿrâbü’l-kurânil-kerim ve Beyênüh. Hims: Dāru’l-İrşâd liş-ŞuûnilCâmiyye, 7. Baskı Ebu ‘Ûde, ‘Ûde Halil. et-Tatavvurud-Delâliyye beyne Luğatil-Kuranıl-Kerim Dirâsetun Delêlyyetun Mukârana. el-Ürdün: Mektebetil-Menâr, 1.Baskı, 1405/1985.
• Ebu's-Su'ûd, Muhammed b. Muhammed el-Emâdiy. İrşâdü’l-ʿAḳli’s-Selîm ilâ Mezâya’lKitâbi’l-Kerîm. Kahire: Dāru'l-Mushaf, DT
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-‘Absî, Meʿâni’l-Ḳurʾân, Thk. Ahmed Yûsuf Necâtî – M. Ali en-Neccâr, Beyrut: ʿÂlemu’l-Kutubi, 3. Baskı,1403.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Maḳṣadü’l-Esnâ fî Şerḥi (Meʿânî) Esmâʾİllâhi’l-Hüsnâ. Tah. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî’nin. Beyrut: Dârü ibn Hazm, 1.Baskı, 1424/2003.
• İbn Akīl, Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah b. Abdirrahmân b. Abdillâh b. Akīl elHemedânî. Şerḥu Elfiyyeti İbn Mâlik. Thk. Muhammed Muhiyid-Din AbdulHamid. Kahire: Dārut-Türâs, 20. Baskı, 1400-1980.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed. et-Taḥrîr ve’t-Tenvîr. Tunus: Dāru Sihnûn, DT.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdirrahmân b. Gālib el-Muhâribî elGırnâtî el-Endelüsî, el-Muḥarrerü’l-Vecîz fî Tefsîri’l-kitâbi’l-ʿAzîz, Beyrut: Daru İbn Hazm, Ts.
• İbn Ebül-İzz. Şarhül-Akîde et-Tahaviyye. Thk. Et-Türki vel-Ernaut. Beyrut: MüessesetürRisale, 1416.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî, Muʿcemü Meḳāyîsi’l-luġa, Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Beyrut: Darul-Fikir, 1393/1979.
• İbn Kayyim el-Ceziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ezZüraî ed-Dımaşkī. Medâricü’s-Sâlikîn. Thk. Muhammed b. el-M’utasim Billah el-Bağdadi. Beyrut: Dârül-Kitabil- ‘Arabî, 3. Baskı, 1416/1996.
• İbn Manzûr. Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâr Sadır, Ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Et-Tedmuriyye. Thk. Muhammed b.Ûde Es-Sûudi, Er-Riyad: Mektebetül-Ubeyken, 6.Baskı, 1421/ 2000.
• İbn Teymiyye. Mecmû’etu Fetâva İbn Teymiyye. Thk. Abdulrhmân b. Kâsim. Beyrut: edDârul-‘Arabiyye, TS.
• İbn Teymiyye. Mecmû’etur-Resêilil-Kubra. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1422.
• İbn Yaîş, Ebü’l-Bekā Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Yaîş b. Muhammed el-Esedî el-Halebî. Şerḥu’l-Mufaṣṣal. Beyrut: Alamû’l-kutûb. Kahire: el-Motnebbî, Tez.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. el-Usûl. Thk. AbdulHüseyenil- Fetli. Beyrut: Müessesetir- Riseâle, 3. Baskı, 1417-1996.
• Kazvînî, Ebû’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed el-Kazvînî eş-Şâfiî. el-Îżâḥ, Thk. Muhammed Abdül-Munim Hafêcî. Beyrut: Dâru’l-Cebel, 3.Baskı, 1414-1993.
• Kefevî, Ebû’i-bekâ. el-Külliyyât. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 2.Baskı. 1419- 1998.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-Aḥkâmi’lḲurʾân. Thk. Abdullah b. Abdul Muhsin et-Türki. Beyrut: Muessesetür-Risale 1.Baskı, 1427 / 2006.
• Mecm’eul-lugatil-‘Arabiyye bil-Kahire: el-Mu’cemul-Vasît. Kahire: Dârul-Şuruk, 4. Baskı, 1425.
• Mevdûdî, Ebü’l-A’lâ. el-Mustalahatül-Arbâa fil-Kurân. Târîb. Muhammed Kâzım Sibâk, El-Kuveyt: Darûl-Kalem, 8.Baskı, 1401/ 1981
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Ezdî es-Sümâlî. el-Muḳteḍab. Thk. Muhammed Abdülhâliḳ Uzayme âlemül-Kutüb Ts.
• Nâbiga ez-Zübyânî, Ebû Ümâme (Ebû Akreb) Ziyâd b. Muâviye b. Dabâb (Dıbâb) b. Câbir, el-Divân. Şarh. Muhammed b. İbrâhim b. Muhammed el-Hadramî. Thk. ‘Alil-Harût. El-Mektebetil-Vataniyye, 1413/1992.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî. İʿrâbü’l-Ḳurʾân. Thk. Hâlidil- Ali. beryrut: Dâru’l-Mârife, 2. Baskı, 2008-1429
• Ömer, Ahmet Muhtar. Mu’cemül-Lugatil-‘Arabiyye el-Mu’âsire. Beyrut: ‘ÂlemülKutüp, 1.Baskı, 1429 / 2008.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb elİsfahânî, Müfredâtü elfâẓi’l-Ḳurʾân. Thk. Safvên Adnân Dâvudî. Dimaşk, Dāru’lKalem, 4. Baskıi, 1430- 2009.
• Salih, Behcet Abdi’l-Vahid. el- İʿrâbü’l- Mufessel likitabi’l-Llahi’l-Murattel. Dāru’l fikri lin-Neşr ve Tevzi, 1. Baskı.
• San‘ânî, Yahyâ b. el-Hüseyn b. el-Mansûr-Billâh el-Kāsım b. Muhammed el-Hasenî esSan‘ânî el-Yemenî. Tathirü el-İtikad Min Edrân el-İlhâd. Thk. Abu el-‘Abbâs Muhammed b. Cibrîl el-Şehrî. El-Yemen: Mektebetul-Vâd’î, 1. Baskı, 1430/2009.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb. Miftâḥu’l-ʿulûm, Thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dāru’lKutubi’l-ʿİlmiyye, 1. baskı 2000. Sêmerâî, Fâdil. Meâinin-Nahv. Ammên: Dârül-Fikr, 1.Bakı, 1420-2000.
• Sîbeveyhi, Ebû BişrAmr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn el-Hanci, 3.Baskı 1408/1988.
• Takuş, Süheyl. Târîhu’l-‘Arap kable’l-İslâm. Dârün-Nefaîs, 1.Baskı, 1430 / 2009.
• Ukberî, Ebü’l-Bekā Abdullāh b. el-Hüseyn. et-Tibyân fî iʿrâbi’l-Kurʾân. Thk: Muhammed Ali el-Bicâvî. Beyrut: Dâru’l-cîl, 2.baskı,1987.
• Yakut, Mahmut Süleyman. İʿrâbi’l-Ḳurʾânil-Kerîm. el- İskenderiyye: Dârü’l-Mârife elCamiyye, T.Y.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî. İştiḳāḳu esmâʾillâh. nşr. Abdülhüseyin el-Mübârek. Beyrut: Müessesetur- Risêle, 2. Baskı, 1406/1986.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl ez-Zeccâc el-Bağdâdî. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbüh. Tah: Abdülcelîl Abduh Şelebî. Beyrut: Âlemü’l-kutub, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî. elKeşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Beyrut: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1. Baskı, 1415/1995.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî, Esâsü’l-belâġa. Kahire: Kitabül-Şâb, 1960.