The Unity of Opposites in Alevi-Bektashi Poetry: Faith and Unbelief

Year 2025, Volume: 14 Issue: 4, 1363 - 1377, 03.10.2025

Muhammet Faruk Ekici

https://doi.org/10.33206/mjss.1711836

Abstract

In the Alevi-Bektashi poetic tradition, the concepts of kufr (disbelief) and iman (faith), which are treated as stark opposites in orthodox Islam, are uniquely reinterpreted as interconnected parts of a single whole. Within this framework, it is even possible to witness the profound paradox of disbelief transforming into faith. The aim of this study is to analyze the mystical, cultural and literary dimensions of the paradox of “disbelief as faith” in Alevi-Bektashi poetry tradition. İn this context, it investigates how these concepts are semantically redefined through foundational Sufi principles like wahdat al-wujud (the unity of being), the unity of opposites, and the established tradition of esoteric (bāṭinī) interpretation. Using a literature review and comparative analysis based on classical Islamic and Sufi thought, this theme is demonstrated through the works of prominent Alevi-Bektashi poets such as Sah Hatayi, Nesimi, Pir Sultan Abdal, Kaygusuz Abdal, and Virani. The research concludes that in Alevi-Bektashi thought, the “disbelief becoming faith” motif is symbolic, representing an individual’s deep internal transformation and their arduous journey toward ultimate truth. This mystical approach emphasizes that true faith is a profound spiritual pilgrimage that transcends prescribed external rituals, highlighting a journey completed through deep inner meaning.

Keywords

Folklore , Alevi-Bektashi Poetry , Faith , Unbelief , Mysticism

Ethical Statement

During the writing process of the study “The Unity of Opposites in Alevi-Bektashi Poetry: Faith and Unbelief” scientific rules, ethical and citation rules were followed. No falsification was made on the collected data and this study was not sent to any other academic publication medium for evaluation.

Alevi-Bektaşi Şiirinde Zıtlıkların Birliği: İman ve İnançsızlık

Abstract

İslam’da birbirine karşıt anlamları ifade eden küfür ve iman kavramları, Alevi-Bektaşi şiirinde bir bütünün parçaları olarak değerlendirilmiştir. Öyle ki bu şiirlerde küfrün imana dönüştüğünü bile görmek mümkündür. Bu çalışmanın amacı, Alevi-Bektaşi şiir geleneğinde “küfrün iman olması” paradoksunun tasavvufi, kültürel ve edebî boyutlarını analiz etmektir. Makalede, Alevi-Bektaşi şiirinde “küfrün imana dönüşmesi” konusu tasavvufi, kültürel ve edebî yönleriyle ele alınmıştır. Bu çerçevede, küfür ve iman kavramlarına yeni anlamların nasıl kazandırıldığı tasavvufi düşüncenin temel kavramları olan vahdet-i vücut, zıtların birliği ve batıni yorum geleneği çerçevesinde açıklanmıştır. Alevi-Bektaşi şiirinde küfrün imana dönüşmesi Şah Hatayi, Nesimi, Pir Sultan Abdal, Kaygusuz Abdal ve Virani gibi Alevi-Bektaşi şairlerinin şiirleri üzerinde gösterilmiştir. Çalışmada, literatür taraması yöntemi kullanılarak küfür ve iman kavramlarının geçtiği şiirler tespit edilmiştir. İslami gelenekteki küfür ve iman ayrımı, tasavvufta bu kavramların nasıl bütünleştiği ve Alevi-Bektaşi şiirinde nasıl yorumlandığı karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Değerlendirmeler, klasik İslam düşüncesi ve tasavvufun temel öğretileri çerçevesinde yapılmıştır. Araştırma sonucunda, Alevi-Bektaşi şiirinde küfrün iman olması konusunun bireyin içsel dönüşümünü ve hakikate ulaşma sürecini simgelediği görülmüştür. Bu yaklaşım, inancın dışsal ritüellerden öte derin bir manevi yolculukla tamamlandığını göstermektedir. Çalışma, Alevi-Bektaşi şiirindeki derin tasavvufi yapıyı keşfedip anlamaya katkı sağlamayı; halk bilimine ve tasavvufa dair bilimsel çalışmalar için yeni perspektifler kazandırmayı da amaçlamaktadır.

Keywords

Halk Bilimi , Alevi-Bektaşi Şiiri , İman , İnançsızlık , Tasavvuf

Ethical Statement

“Alevi-Bektaşi Şiirinde Zıtlıkların Birliği: İman ve İnançsızlık” başlıklı çalışmanın yazım sürecinde bilimsel kurallara, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş; toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamış ve bu çalışma herhangi başka bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir.

References

• Affifi, A. E. (2009). Muhyiddin İbnu’l-Arabi’nin tasavvuf felsefesi (Çev. M. Dağ). Kırkambar Yayınları.
• Atalay, A. A. (1998). Viranî Divanı ve Risalesi (Buyruğu). Can Yayınları.
• Ateş, H. N. (2022). Sufismus und Theologie - Grenze und Grenzüberschreitung in der islamischen Glaubensdeutung. Ilahiyat Studies, 13(1), 165–169.
• Aydın, M. A. (2003). Türk hukuk tarihi. Beta Yayınları.
• Aydoğdu, Y. & Tekin, F. (2024). Aleviliğin tarihsel süreci ve düşünsel temelleri. SÜREK Alevilik – Bektaşilik ve Kültür Araştırmaları Dergisi, 3, 82-96.
• Banaz, Ş. (2024). Alevî ve Bektaşî geleneğinde dâr merkezli kavram ve pratikler. Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 19(2), 196-210.
• Bekki, S. (2020). Pir Sultan Abdal. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS). https://teis.yesevi.edu.tr/madde- detay/pir-sultan-abdal
• Chittick, W. C. (2018). Varolmanın boyutları (Çev. T. Koç). İnsan Yayınları.
• Çelebi, İ. (2006). İslâm düşüncesinde iman-küfür sınırı. Kelam Araştırmaları Dergisi, 4(2), 225–246.
• Demirli, E. (2013). İbnü’l-Arabî metafiziği. Sufi Kitap.
• Dindi, Emrah. (2017). Alevî-Bektaşî buyruk ve makalatlarında namaz ve abdestin ezoterik yorumu. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 82, 125-151.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (2011). Kur’an-ı Kerim meali. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Ergun, S. N. (1956). Hatayi Divanı: Şah İsmail-i Safevi hayatı ve nefesleri. Maarif Kitaphanesi.
• Esen, M. (2008). İman kavramı üzerine. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 49(1), 79–91.
• Gazali. (1993). İhya-u Ulumi’d-Din (Çev. A. Serdaroğlu). Bedir Yayınevi.
• Gölpınarlı, A. (1992). Alevi-Bektaşi nefesleri. İnkılap Kitabevi.
• Gölpınarlı, A. (1995). Pir Sultan Abdal: hayatı, sanatı, eserleri. Varlık Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (2000). Mesnevî ve Şerhi (Cilt 1-6). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gölpınarlı, A. (2019). Menakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî “Vilâyetnâme”. İnkılap Yayınları.
• Gül, İ. (2021). Alevi-Bektaşi toplumunun iç sorunları ve çözüm önerileri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 23(1), 37-50.
• Güzel, A. (1999). Kaygusuz Abdal. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güzel, A. (2021). Kaygusuz Abdâl külliyatı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hirata, Y. (2022). Neither belief nor unbelief. De Gruyter.
• İbn Arabi. (2006). Fusûsu’l-Hikem (Çev. E. Demirli). Kabalcı Yayınevi.
• İbrahimoğlu, Y. (2023). An investigation on the authenticity of written sources named “Alevi-Bektashi Classics.” Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 33, 309–328.
• Izutsu, T. (2005). İbn Arabî’nin Fusûs’undaki anahtar kavramlar (Çev. A. Y. Özemre). Kaknüs Yayınları.
• Izutsu, T. (2017). İslam düşüncesinde iman kavramı (Çev. S. Ayaz). İnsan Yayınları.
• Kalyon, F. (2020). Tasavvuf sembollerinin Usûlî Divanı ile Fuzûlî’nin Türkçe divanındaki kullanılışı. IKSAD Yayınevi.
• Kaval, Y. (2025). Tunceli halk kültüründe hayvanlar. Gece Kitaplığı.
• Korkmaz, E. (2016). Alevilik ve Bektaşilik terimleri sözlüğü. Anahtar Kitaplar.
• Kozikoğlu, M. (2023). Kemterî mahlaslı bir şairin şiirlerinde Alevi-Bektaşi unsurları. TSBS Bildiriler Dergisi, 3, 357– 360.
• Melikoff, I. (2010). Hacı Bektaş: efsaneden gerçeğe (Çev. T. Alptekin). Cumhuriyet Kitapları.
• Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî. (2004). Mesnevi (Çev. V. İzbudak). Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Mirzaoğlu, F. G. (2012). Alevi-Bektaşi şiirinde bâd-ı sabâ motifi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (61), 109-130.
• Nasr, S. H. (2013). İslam’da düşünce ve hayat (Çev. F. Aydın). İnsan Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2013). Osmanlı toplumunda zındıklar ve mülhidler (15.-17. Yüzyıllar). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ocak, A. Y. (2016). Alevi ve Bektaşi inançlarının İslam öncesi temelleri. İletişim Yayınları.
• Özcan, H. (2000). Maturidi’de bilgi problemi. İFAV Yayınları.
• Özdemir, A. R. (2020). Alevi-Bektaşi yolunda dört kapı kavramı. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları, 13(1), 249-283.
• Özmen, İ. (1998). Alevi-Bektaşi şiirleri antolojisi (I-V). Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Öztelli, C. (1973). Bektaşi Gülleri / Bektaşi-Alevi şiirleri antolojisi. Milliyet Yayınları.
• Öztürk, Y. N. (2013). Tarihi boyunca Bektaşilik. Yeni Boyut Yayınları.
• Saraç, M. A. Y. (2014). Tasavvuf edebiyatında içki kavramına giriş ve Yunus Emre örneği. İlmi Araştırmalar Dergisi (10), 135-154.
• Sarıkaya, M. S. (2017). Alevilik-Bektaşiliğin tasavvufi boyutu üzerine. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 82, 9-23.
• Saygı, H. (1996). Şeyh Safi Buyruğu ve Rum Eli Babagan (Bektaşi) Erkanları. Saygı Yayınları.
• Siregar, U. H. (2023). Konsep iman dan kufur menurut Mu’tazilah analisis Buku Teologi Islam Harun Nasution. ANWARUL, 3(4), 918–934.
• Şimşek, E. (2022). Halk anlatılarında-cinsiyet ayrımı ötesinde-insan anlayışı ve kadının yeri. Düşünce Dünyasında Türkiz, 7(39), 9–24.
• Tatçı, M. (2008). Yunus Emre Divanı. H Yayınları.
• Topaloğlu, B. (2000). Kelam ilmi: giriş. Damla Yayınevi.
• Uyar, M. (2021). Tasavvufta zıt kavramların anlamsal zemini. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 50, 277-319.
• Watt, W. M. (2015). İslam düşüncesinin teşekkül devri (Çev. E. R. Fığlalı). Sarkaç Yayınları.
• Wensinck, A. J. (1965). The Muslim creed: its genesis and historical development. Frank Cass & Co. Ltd.
• Yavuz, Y. Ş. (1991). Âmentü. TDV İslâm Ansiklopedisi (Cilt 3, s. 28-30). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Yazır, E. H. (2015). Hak dini Kur’an dili. Azim Dağıtım.
• Yıldırım, R. (2020). Menakıb-ı Evliya (Buyruk). Yapı Kredi Yayınları.
• Yılmaz, H. (2011). Alevi-Bektaşi geleneğinde dini hayat. İnsan Yayınları.