XVI. Yüzyıl Başlarında Balkan Şehirlerinde Nüfus: Sağkol Kazaları Örneğinde Bir Tarihsel Demografi Denemesi

Year 2021, , 1932 - 1950, 30.07.2021

Hanife Alaca

https://doi.org/10.33206/mjss.822191

Abstract

Osmanlı Devleti’nde nüfus ile ilgili bilgileri içeren en kapsamlı sayımlar XVI. yüzyıl boyunca gerçekleştirilmiştir. Bu sayımlar tımar sistemiyle bağlantılı olarak devlet genelinde vergi potansiyelini belirlemek üzere yapılmış ve bunun neticesinde defterler düzenlenmiştir. Tahrir defterleri adı verilen bu defterler sayesinde bir bölgenin nüfus yapısı hakkında bilgiler elde etmek mümkün olmuştur. Çimpe Kalesi’nin alınmasından sonra Osmanlı Devleti Balkanlar’da yerleşmeye başlamıştır. Balkanlar’da devam eden fetihler sonucunda “Rumeli Eyaleti” teşkil edilmiştir. Rumeli Eyaleti, Osmanlı’nın idari, askeri ve ekonomik yönden en önemli eyaletidir. Rumeli, idari teşkilatlanmada sağkol, solkol ve ortakol olmak üzere kazalara ayrılmıştır. Bu çalışmanın amacı, 370 Numaralı Tapu Tahrir Defteri’nden elde edilen bilgiler ışığında, Rumeli sağkol olarak adlandırılan “Edirne, Dimetoka, Ferecik, Keşan, Kızılağaç, Zağra-i Eskihisar, İpsala, Filibe, Tatarbazarı, Samakov, Üsküb, Kalkandelen, Kırçova, Manastır, Pirlepe ve Köprülü” kazalarında yer alan ve şehir özelliği taşıyan yerleşmelerde Müslüman ve gayrimüslim nüfusun demografik yapılarını tespit etmektir. Böylece, Osmanlı Devleti hâkimiyetinde yer alan Balkan coğrafyasında Müslüman ve gayrimüslim mahallelerinin özellikleri ve sosyal ilişkileri ortaya konmaya çalışılacaktır. Çalışmanın özgünlüğü, XVI. yüzyıl başlarında nüfus araştırılması için dönemin ana kaynağı sayılan tahrir defterlerini analiz etmesinden kaynaklanmaktadır. Ayrıca Osmanlı idari yapısı içinde en önemli birimlerden olan Rumeli Eyaletinin nüfusu hakkında kapsayıcı başka herhangi bir çalışmanın bulunmaması da araştırmanın önemini artırmaktadır.

Keywords

Balkanlar, Nüfus, İdari Yapı, Tahrir Defteri

References

• Aktepe, M. (1951-53). “XIV-XV. Asırlarda Rumeli’nin Türkler Tarafından İskânına Dair”, Türkiyat Mecmuası, X, 299-312.
• Barkan, Ö. L. (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir iskân ve Kolanizasyon Metodu Olarak Vakıf ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Türk Dervişleri ve Zâviyeler. VD, II, 279-386.
• Barkan, Ö.L. (1952). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolanizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İÜ İFM, XI (1949-50), 524-569.
• Baykara, T. (2002). “Kaza”. DİA, c.25, Ankara, 119-120.
• Çalık, S. (2005). Çirmen Sancağı Örneğinde Balkanlar’da Osmanlı Düzeni (15.-16. Yüzyıllar), Anlara: Bosna-Hersek Dostları Vakfı Yayınları.
• Emecen, F. (1996). “Gelibolu”, DİA, c.14, İstanbul, 1-6.
• Ergenç, Ö. (1999). “Osmanlı Klâsik Düzeni ve Özellikleri Üzerine Bazı Açıklamalar”, Osmanlı Ansiklopedisi c.4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 32-39.
• Gökbilgin, M.G. (1964). “Nahiye”. MEB, c.IX, İstanbul, 37-39.
• Gökbilgin, T. ( 1995). “Kanunî Sultan Süleyman Devri Başlarında Rumeli Eyaleti, Livaları, Şehir ve Kasabaları”, Belleteni, c.XX, s.78, Nisan 1956, Ankara: TTK, 247-295.
• İnalcık, H. (1987). Hicrî 835 Tarihli Sûret-i Defter-i Sancak-i Arvanid. Ankara: TTK.
• İnalcık, H. (1995). “Eyalet”. DİA, c. 11, İstanbul, 548-550.
• İnalcık, H. (2008). “Rumeli”. DİA, c.35, İstanbul, 232-235.
• İnalcık, H. (2011). “Balkanlar’da Osmanlı Fetihleri’nin Sosyal Koşulları”. Adam Akademi, 2011/1, 1-10.
• İnbaşı, M. (2012). “Üsküb”, DİA, c.42, İstanbul, 377-381.
• Kaleshi, H. (1981). “Türkler’in Balkanlar’a Girişi Ve İslâmlaştırılma”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 10-11, 1970-80,177-194.
• Karta, N. (2015). “Manastır Şehrinin Sosyal ve Ekonomik Durumu (1482-1615)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8/41, 458-469.
• Kıel, M. (1996). “Filibe”, DİA, c.13, İstanbul, 79-82.