Elmalı Kaya Resimleri

Year 2021, , 535 - 556, 26.01.2021

Alpaslan Ceylan , Taner Aydın

https://doi.org/10.33206/mjss.848320

Cited By: 2

Abstract

Elmalı ilçesi, Antalya şehir merkezinin batısında yer almaktadır. Etrafı Toros Dağları’nın bir kolu olan Bey Dağları ile çevrili olan Elmalı ilçesi, aynı adla anılan Elmalı Ovası’na kurulmuştur. Geçmişten günümüze kadar yapılan araştırmalar, bölge tarihinin Neolitik Çağ’a kadar uzanmakta olduğunu göstermektedir. Bölge, Eskiçağ’da önemli devletlerin hâkimiyeti altına girmiştir. Bu devletler arasında Luviler, Hititler, Frigler, Persler, Likya, Helen Devleti ve Roma İmparatorluğu’nu sayabiliriz. Antik dönemden itibaren bölgenin yazılı kaynakları, yörenin sosyo-ekonomik ve kültürel yönleri hakkında bilgiler sunar. Bununla birlikte yörede Türk kültür tarihi bakımından önem taşıyan kaya resimleri, damgalar ve çeşitli işaretler ise, göçer kültürlere vurgu yapan unsurlar olarak öne çıkar. Tunç Çağı’ndan itibaren Anadolu’nun çeşitli yerlerinde izlerine rastladığımız kaya resimlerinin benzerlerinin Antalya/Elmalı ilçesinde de tespit edilmesi bölgenin erken dönem tarihi açısından oldukça önemlidir. Anadolu’daki göçer kültürleri anlamamızda önemli bir parametre olan Elmalı kaya resimlerinin tipolojisi, morfolojisi, göçer kültürün bölgedeki varlığının anlaşılmasına katkı sağlayacaktır. Bu çalışma, Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde tespit edilen kaya resimleriyle benzer özelliklere sahip Elmalı Kaya Resimlerinin analojik özelliklerini vurgulamak amacıyla kaleme alınmıştır.

Keywords

Antalya, Elmalı, Türk Kültür Tarihi, Kaya Resimleri

Supporting Institution

-

Project Number

-

Thanks

-

Elmalı Cave Paintings

Abstract

Elmalı district is located to the west of Antalya city center. The district of Elmalı, surrounded by the Bey Mountains, a branch of the Taurus Mountains, was established in the Elmalı Plain. Studies of the past and present show that the history of the region dates back to the Neolithic era. In ancient times, this region was under the rule of important civilizations. Among these states, we can count the Luwians, Hittites, Phrygians, Persians, Lycia, Hellenic State and Roman Empire. Written sources of the region from ancient times provide information about the socio-economic and cultural aspects of the region. However, rock paintings, stamps and various signs, which are important in terms of Turkish cultural history in the region, stand out as elements that emphasize nomadic cultures. It is very important in terms of the early history of the region that similar rock paintings, which we have encountered in various parts of Anatolia since the Bronze Age, can also be found in Antalya / Elmalı district. The typology and morphology of Elmalı rock paintings, which are an important parameter in understanding the nomadic cultures in Anatolia, will contribute to the understanding of the existence of the nomadic culture in the region. This study has been written in order to emphasize the analogical features of Elmalı Rock Paintings, which have similar characteristics with the rock paintings found in various regions of Anatolia.

Keywords

Antalya, Elmalı, Turkish Cultural History, Rock Paintings

Project Number

-

References

• Akşit, O. (1967). Likya tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Alok, E. (1988). Anadolu’da kayaüstü resimleri. İstanbul: Akbank Kültür Yayınları.
• Amanbaeva, B., A. Suleymanova, C., Zholdoshov, (2011). Rock art sites in Kyrgyzstan. Rock Art in Central Asia. (Ed. J. Clottes). Paris: 43-73.
• Atalay, İ. (1982). Erzurum ovası ve çevresinin toprakları. Ege Coğrafya Dergisi, 68-99.
• Aydın, T. (2019). Elmalı ilçesinin coğrafyası, Ankara: İksad Yayınevi.
• Bahn, P. G. (1998). The Cambridge ıllustrated history of prehistoric art. Cambridge, U.K., New York.
• Bahşeliyev, V. B. (2003). Gamikaya tasvirleri. Bakü, Elm.
• Barnett, R. D. (2008). Phrygia and the peoples of Anatolia in the Iron Age. The Cambridge Ancient History, II(2), 417-442.
• Belli, O. (1975). Doğu Anadolu’da yeni arkeolojik keşifler Van-Yedisalkım (Put) Köyü boyalı mağara resimleri. Tarih Dergisi, 28/29, 1-40.
• Belli, O. (1978). New light on the Earliest art of Anatolia: Kızların Mağarası (The Cave of the Maidens). Turkish Treasures 2, İstanbul, 28-31.
• Belli, O. (2000). Van Bölgesi’nde boyalı mağara resimlerinin keşfi. İçinde O. Belli (Edt.). Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ss. 291-297). Ankara: İstanbul Üniversitesi.
• Berndt-Ersöz, S. (2012). Frig Krallığı: kökenleri, tarihi ve politik gelişimi. İçinde T. T. Sivas ve H. Sivas (Edt.). Frigler (ss. 16-43). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bingöl, A. (2016). Yüzey araştırmaları ışığında Borluk Vadisi kaya üstü resimleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 39, 347-355.
• Bingöl, B. (2020), Kuzeydoğu Anadolu petroğliflerindeki dağ keçisi motifi (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araşırmları Enstitüsü. Erzurum.
• Blinkhorn, J. (2015). Rock art research in India 2000-2009: methodological and theoretical trends in the 21st Century. News of the World IV, Paul Bahn, Natalie Franklin and Matthias Strecker Eds., Oxford: Archaeopress, 196-207.
• Blinkhorn, J. (2016). Rock art research in India: 2010-2014, in rock art studies. News of the World V. Bahn, P., Franklin, N., Strecker, M., and Delvet, E. Eds., Oxford: Archaeopress, 155-162.
• Akşit, O. (1967). Likya tarihi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Alok, E. (1988). Anadolu’da kayaüstü resimleri. İstanbul: Akbank Kültür Yayınları.
• Amanbaeva, B., A. Suleymanova, C., Zholdoshov, (2011). Rock art sites in Kyrgyzstan. Rock Art in Central Asia. (Ed. J. Clottes). Paris: 43-73.
• Atalay, İ. (1982). Erzurum ovası ve çevresinin toprakları. Ege Coğrafya Dergisi, 68-99.
• Aydın, T. (2019). Elmalı ilçesinin coğrafyası, Ankara: İksad Yayınevi.
• Bahn, P. G. (1998). The Cambridge ıllustrated history of prehistoric art. Cambridge, U.K., New York.
• Bahşeliyev, V. B. (2003). Gamikaya tasvirleri. Bakü, Elm.
• Barnett, R. D. (2008). Phrygia and the peoples of Anatolia in the Iron Age. The Cambridge Ancient History, II(2), 417-442.
• Belli, O. (1975). Doğu Anadolu’da yeni arkeolojik keşifler Van-Yedisalkım (Put) Köyü boyalı mağara resimleri. Tarih Dergisi, 28/29, 1-40.
• Belli, O. (1978). New light on the Earliest art of Anatolia: Kızların Mağarası (The Cave of the Maidens). Turkish Treasures 2, İstanbul, 28-31.
• Belli, O. (2000). Van Bölgesi’nde boyalı mağara resimlerinin keşfi. İçinde O. Belli (Edt.). Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ss. 291-297). Ankara: İstanbul Üniversitesi.
• Berndt-Ersöz, S. (2012). Frig Krallığı: kökenleri, tarihi ve politik gelişimi. İçinde T. T. Sivas ve H. Sivas (Edt.). Frigler (ss. 16-43). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bingöl, A. (2016). Yüzey araştırmaları ışığında Borluk Vadisi kaya üstü resimleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 39, 347-355.
• Bingöl, B. (2020), Kuzeydoğu Anadolu petroğliflerindeki dağ keçisi motifi (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araşırmları Enstitüsü. Erzurum.
• Blinkhorn, J. (2015). Rock art research in India 2000-2009: methodological and theoretical trends in the 21st Century. News of the World IV, Paul Bahn, Natalie Franklin and Matthias Strecker Eds., Oxford: Archaeopress, 196-207.
• Blinkhorn, J. (2016). Rock art research in India: 2010-2014, in rock art studies. News of the World V. Bahn, P., Franklin, N., Strecker, M., and Delvet, E. Eds., Oxford: Archaeopress, 155-162.
• Bobomulloev B. S. Rock Art in Tajikistan, Rock Art Sites in Kazakhstan, Rock Art in Central Asia, A Thematic Study, (Edited by Jean Clottes), Paris.73-93.
• Bostancı, E. (1965). Beldibi, Belbaşı Mezolitiği ve diğer Mezolitik buluntularla olan münasebetleri. Ankara Üniversitesi DTCF Antropoloji Dergisi, 3, Ankara, 1965, 55-90.
• Burn, A. R. (1951). Alexander the Great and the Hellenistic Empire. London: English Universities Press.
• Ceylan, A. (1994). Eski Anadolu devletlerarası ilişkiler, antlaşmalar (II. ve I. Binde) (Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Ceylan, A. (2002). Doğu’da ilk Türk yerleşmelerinden Cunni mağarası. Türkler Ansiklopedisi, VI, (ss.425-429), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Ceylan, A. (2004). Erzurum ve çevresinde erken dönem Türk izleri. Türk Kültürü, Erzurum, 21-51.
• Ceylan, A. (2008). Doğu Anadolu’da kaya resimlerinin Türk tarihi açısından önemi. Bilim ve Ütopya, 163, 26-35.
• Ceylan, A. (2010). Doğu Anadolu’da ilk Türk izleri. XV. Türk Tarih Kongresi. ss. 215-232.
• Ceylan, A. (2015a). Çıldır Başköy kaya resimleri. BELGÜ, II, 7-28.
• Ceylan, A. (2015b). Doğu Anadolu araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır 2008-2014. Erzurum.
• Ceylan, A. (2016). Geyiklitepe kaya resimleri ve runik yazıtları. 3. Uluslararası Türk Şöleni Bildirileri. ss. 85-96.
• Ceylan, A. (2018). Türk Dünyasından yeni kaya resimleri. XVII. Türk Tarih Kongresi I, 155-206.
• Ceylan, A. ve Bingöl, A. (2020). Kars Borluk Vadisi kaya resimleri. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 401, s. 36-41.
• Ceylan, A. ve Günaşdı, Y. (2020). Erken Dönem Anadolu Türk tarihinde Cunni Mağarasının yeri ve önemi. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 400, s. 4-9.
• Ceylan, A. ve Özgül, O. (2018). Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk kültürünün erken dönem şifreleri kaya resimleri. 16. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi (ss. 625-632). 4-6 Eylül 2018, İstanbul.
• Ceylan, A. ve Özgül, O. (2020). Anadolu’da Türk varlığının erken evreleri. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 399, s. 14-17.
• Ceylan, A. ve Üngör, İ. (2020). Doğu Anadolu kaya resimlerinin Türk kültür tarihi bakımından önemi. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 401, s. 36-43.
• Ceylan, A. ve Karageçi M. (2020).Doğu Anadolu kaya resimlerindeki süvari tasvirleri. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 403, s. 42-50.
• Ceylan, N. (2016). Yağlıca Kalesi’nde yılan figürü ve Türklerde yılan simgesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 39, 409-421.
• Cook, M. (1985). The rise of the Achaemenids and establishment of their empire. The Cambridge History of Iran, 2, 200-291. Cornell, T. ve Matthews, J. (1988). Roma Dünyası, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Çapar, Ö. (1987). Phrygia ve Demir devrinde Anadolu kavimleri. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 31(1-2), 43-73.
• Çevik, N. (2015). Lykia kitabı. Antalya: Akmed / Koç Üniversitesi Suna & İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi.
• Çoruhlu, Y. (1997). Erken devir Türk sanatı ABC’si. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Çoruhlu, Y. (1998). Türk sanatının ABC’si. İstanbul.
• Davis, W. S. (2020). Roma İmparatorluğu tarihi. İstanbul: Ark Kitapları.
• Demircioğlu, H. (2015). Roma tarihi 1. Cilt Cumhuriyet. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Diez, M. G.-Garrido, D. vd. (2015). The Chronology of hand stencils in European Palaeolithic rock art: implications of new U-series results from El Castillo Cave (Cantabria, Spain), Journal of Anthropological Sciences 93, 1-18.
• Diyarbekirli, N. (1972). Hun sanatı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Kültür Yayınları.
• Doğaner, S. (2019). Akdeniz bölgesi coğrafyası. İ. Ü. Edebiyat Fakültesi.
• Durmuş, İ. (1993). İskitler (Sakalar). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Durmuş, İ. (1997). Anadolu’da Kimmerler ve İskitler. Belleten, LXI(231), 273-286.
• Durmuş, İ. (2002). İskitler’in Kimliği. Türkler Ansiklopedisi I (ss. 620-627). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Durmuş, İ. (2008). İskit İmparatorluğu’nun yıkılış nedenleri. Akademik Bakış, I(2), 199-214.
• Esin, E. (1978). İslamiyet’ten önceki Türk kültür tarihi ve İslam’a giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Esin, E. (2002). İç Asya’da milattan önceki binyılda Türklerin atalarına atfedilen kültürler. Türkler Ansiklopedisi I (ss. (498-518). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Esin, U. ve Harmankaya, S. (2007). Aşıklı Höyük. Türkiye’de Neolitik Dönem, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, 255-272.
• Farajova, M. (2014). Gobustan rock art cultural landscape - El paisaje cultural del arte rupestre de Gobustán. Cuadernos De Arte Rupestre. 7, 213-232.
• Francfort, H. P. (2008). Central Asia and Eastern Iran. The Cambridge Ancient History, IV, 165-193.
• Fu, C. Z. (2001). Eastern Asıa. Handbook of Rock Art Research, Ed. David S. Whitley, Walnut Creek, Lanham, New York, Oxford: AltaMira Pres.
• Gömeç, S. (2002). Türk kültürünün ana hatları. Ankara.
• Gömeç, S. Y. (1999). Anadolu’da Türklere ait yer isimleri. Yüce Erek, 8, 3-9.
• Gömeç, S. Y. (2013). İsiler ve İskitler hakkında. Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, 21, 1-7.
• Grayaznov, P. M. (1969). Southern Siberia. (Rusçadan Çev: J. Hogarth). Geneva.
• Günaşdı, Y. (2016). Doğu Anadolu kaya resimleri ışığında doyumlu kaya panoları. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 39, 391-407.
• Harmankaya, S. ve Tanındı, O. (1996). Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri 1: Paleolitik/Epipaleolitik. İstanbul.
• Hasanov, Z. (2019). “Two Different Funerary Rituals in the Kurgans of the Eastern Part of the South Caucasus”. Constructing Kurgans Burial Mounds and Funerary Customs in The Caucasus and Eastern Anatolia During The Bronze and ıron age in the Early Iron Age, Nicola Laneri, Giulio Palumbi, Sylvie Müller Celka (eds), Roma, s. 125-139.
• Hoppal, M. (2015). Şamanlar ve semboller; kaya resmi ve göstergebilim. (Çev. Fatih Sel). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Işık, F. (2010). Anadolu-Lykia Uygarlığı Lykia’nın “Hellenleşmesi” görüşüne eleştirel bir yaklaşım. Anadolu, 36, 65-125.
• İnalcık, H. (2009). Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar – 1. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Jettmar, K. (1950). Archaologiche Spuren von Indo Germanen in Zentraalaisien, Poidemna, V(I).
• Kafesoğlu, İ. (1977). Türk milli kültürü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Karpuz, H. (1977). Camuşlu’da Yontma Taş Çağı kaya resimleri. TÜBİTAK Bilim ve Teknik, 10(212), 1-6.
• Kayci, O. H.-Ünlü, Y. ve Ateş, S. (2018). Mersin’in mağara resimleri: Anadolu’nun Elleri. Magma 35, 80-95.
• Koca, S. (1990). Türk Kültürünün temelleri-I. İstanbul: Damla Neşriyat.
• Koca, S. (2002). Türklerin göçleri ve yayılmaları. Türkler Ansiklopedisi I (ss. 651-664). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Koday, Z. ve Aydın, T. (2019). İdari coğrafya özellikleri açısından Elmalı (Antalya) ilçesi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23(1), 67-92.
• Kökten, İ. İ. (1970). Yazılıkaya’da ve Kurbanağa Mağarasında (Kars-Çamuşlu) yeni bulunan dip tarih resimleri. Karseli, 6(69), 2-16.
• Kökten, İ. İ. (1975). Kars Çevresinde Dip Tarih Araştırmaları Ve Yazılıkaya Resimleri. Atatürk Konferansları V: 1971-1972. Ankara. ss. 95-104.
• Köymen, M. A. (1986). Selçuklular ve Anadolu’nun Türkleşmesi meselesi. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 1, 21-35.
• Levi, P. (1987). Eski Yunan. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mallory, J. P. (2002). Hint Avrupalıların İzinde - Dil, Arkeoloji ve Mit. Ankara: Dost Kitabevi.
• Mansel, A. M. (2014). Ege ve Yunan tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Marcus, R. B. (1968). Prehistoric Cave Paintings. Franklin Watts, New York.
• Mellaart, J. (1966). Excavations at Çatal Hüyük, 1965, Fourth Preliminary Report. Anatolian Studies, 16, 165-191.
• Memiş, E. (1988). M.Ö. 3. binyılda Anadolu’da Türkler. Türk Dünyası Araştırmaları, 2/91-96.
• Memiş, E. (1996). Filistinlerin kökeni ve tarihi. Konya: S.Ü Eğitim Yayını.
• Memiş, E. (2005). Eski Anadolu tarihinde Türkler. Türk Kültürü, (Ed. Ceylan, A.), 57-65.
• Miller, J. L. (2009). Hititler döneminde Anadolu’da halklar ve diller. İçinde M. D. Alpaslan ve M. Alpaslan (Edt.). Hititler Bir Anadolu İmparatorluğu (ss. 82-92). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Musabayev, G. (1998). Kazakistan arkeoloji araştırmaları Margulan okulları. XIV. Bilimsel Pratik Konferans Çalışmaları, Kazakistan.
• Myradowa, E. A. (2011). Bezeli Derenin Gayalaryndaky Sungat. Türkmenstanyn Taryhy ve Medeny Yadgarlıklary, Aşkabat, ss. 416-423.
• Nemeth, G. (1940). Türk dünyası Eskiçağı. Ülkü, XV, 299-306.
• Okladnikov, A. P. (2000). Tarihin şafağında iç Asya. İçinde D. Sinor (Der.) Erken İç Asya Tarihi (Çev: A. Şenel) (ss. 61-140). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ögel, B. (1988). İslamiyet’ten önce Türk kültür tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B.(1995). Türk Mitolojisi Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özdoğan, M. (2000). Van-Hakkâri bölgesi yüzey araştırması. İçinde O Belli (Edt.). Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ss. 298-299). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayını.
• Özgül, O. (2015). Erzurum bölgesi kaya panoları. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 5(10), 169-198.
• Özgül, O. (2016). Erzurum Şenkaya petrogliflerindeki at-geyik ve güneş kursu. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 39, 371-390.
• Özgül, O. (2020). Erzurum ve çevresinde erken dönem Türk izlerine ait yeni bulgular. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 65, 219-245.
• Pike, A. W. G. ve Hoffmann, D. L. vd. (2012). U series dating of Paleolithic art in 11 caves in Spain. Science, 336, 1409-1413.
• Raphael, P. (2004). Anew in Gadymy Osusi (Prehistoric Civilizations of Anau). Aşkabat.
• Rásónyi, L. (1971). Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Roux, J. P. (2001). Orta Asya tarih ve uygarlık. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Rogozhinskiy, A. E.(2011), Rock Art Sites in Kazakhstan, Rock Art in Central Asia, A Thematic Study, (Edited by Jean Clottes), Paris. 9-43.
• Rozwadowski, A. (2014). In Search of shamanic themes in Eastern Siberian rock art (Sakha/Yakutia Republic). Shaman, 22(1-2), 75-96.
• Rozwadowski, A. ve Lymer, K. (2012). Rock art in Central Asia: history, recent developments and new directions. Rock Art Studies News of the World IV, Oxford, ss. 149-164.
• Rüstemov, C. N. (2003). Gobustan petroglifleri I. Bakü.
• Schmidt, H. (2004). Archeological excavations in Anau and Old Merv. In R. Pumpelly (Edt.). Prehistoric Civilizations of Anau (ss. 89-225). Aşkabat.
• Sevim, A. (1988). Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sieveking, A. (1979). Cave artist. London: Thames & Hudson.
• Somuncuoğlu, S. (2008). Saymalıtaş. İstanbul: AC Yapı.
• Somuncuoğlu, S. (2011). Sibirya’dan Anadolu’ya taştaki Türkler. İstanbul: İlke Yayıncılık.
• Somuncuoğlu, S. (2012). Damgaların Göçü (Kurgan). İstanbul: İlke Yayıncılık.
• Soydan, E. ve Korkmaz, F. (2013). Batman’da yeni bir keşif: Deraser (Arık) mağara resimleri. Turkish Studies 8/6, 665-686.
• Tarhan, M. T. (1969). İskitlerin dini inanç ve adetleri. Tarih Dergisi, 23, 147-170.
• Tarhan, M. T. (1970). Bozkır medeniyetlerinin kısa kronolojisi. Tarih Dergisi, 24, 17-32.
• Tarhan, M. T. (1972). Eskiçağ’da Kimmerler problemi (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul.
• Tarhan, M. T. (1976). Eskiçağda Kimmerler problemi. VIII. Türk Tarih Kongresi I (ss. 355-369). Ankara.
• Tarhan, M. T. (1983). The structure of the Urartian State. Anadolu Araştırmaları IX (ss. 295-310). Ankara.
• Tarhan, M. T. (1984). Eski Anadolu tarihinde Kimmerler. Araştırma Sonuçları Toplantısı I (ss. 109-120). Ankara.
• Tarhan, M. T. (2002). Ön Asya Dünyasında İlk Türkler: Kimmerler ve İskitler. Türkler Ansiklopedisi IV (ss. 597-610). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Tezcan, M.(1990). Eski Türklerde damga (Yüksek Lisans Tezi). Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Tashbayeva, K. I. (2001). Petroglyphs of Kyrgystan. Petroglyphs of Central Asia. (Ed. K. Tashbayeva). Bıshkek: 9 – 80.
• Togan, Z. V. (1981). Umumi Türk tarihine giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Tokhatyan, K. S. (2015). Rock carvings of Armenia. Fundamental Armenology No 2, 184-204.
• Turan, O. (1969). Selçuklular tarihi ve Türk-İslam medeniyeti. İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
• Turan, O. (1993). Türk cihan hakimiyeti mefkuresi tarihi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Tümer, H. (2017). Van-Hakkari dağlık bölgesi kaya resimleri (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Uyanık, M. (1974). Petroglyphs of South - Eastern Anatolia. Graz.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2011). Osmanlı Tarihi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ünal, A. (2002). Hititler Devrinde Anadolu I. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Üngör, İ. (2016). Orta Asya’dan Anadolu’ya kayalara yazılan Türk kültürü (Dereiçi Kaya Resimleri). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 39, 357-370.
• Whitley, D. (2011). Introduction to rock art research. London - New York: Routledge.
• Xelilov, T. (2018). Gemigaya etrafında aexeoloji tedgigatları. Nahcıvan.
• Yakubovich, I. (2013). Hitit İmparatorluğu’nda Luvice. Aktüel Arkeoloji, 36, 54-61.
• Yakubovich, I. (2018). Siyasi haritada Luviler. Aktüel Arkeoloji, 64, 48-63.
• Yalçınkaya, I. (1987). 1985 Yılı karain kazıları. KST 8 – I, 15-37.
• Yalçınkaya, I. (1993). 1991 Yılı öküzini kazıları. KST 14 - I, 43-58.
• Young, T. C. (2008). The early history of the Medes and the Persians and the Achaemenid Empire to the death of Cambyses. The Cambridge Ancient History, IV, 1-52.
• Zangger, E. (2019). Luvi Uygarlığı, Ege’nin Bronz Çağındaki Eksik Halka. İstanbul: Ege Yayınları.