Jeti-Asar ( Yedi- Asar) Kültürü: Altin-Asar Kalesi’nden Bulunan Runik Yazi ve Antropomorfik Figür Üzerine

Year 2025, Volume: 14 Issue: 3, 1297 - 1308, 10.07.2025

Ömer Zaimoğlu , Nazarov Ağabek Jenisbekulu

https://doi.org/10.33206/mjss.1609776

Abstract

Bu makalede Sır Derya’nın (Seyhun) kuzey kesiminde yer alan Jeti-Asar kültürüne ait anıtlarla ilgili yeni veriler sanat tarihi perspektifinden ele alınmaktadır. Jeti-Asar kültürel anıtlarını inceleyen arkeolojik ve etnografik keşiflerden elde edilen bilgiler, Altın-Asar'da bulunan runik yazıtlar, ideogramlar, desenler ile antropomorfik ve zoomorfik nesneler ve figürler çalışmanın temelini oluşturmaktadır. Ortaçağ Aral bölgesinin zengin maddi kültürü hakkında veriler sağlayan yeterince araştırılmamış bu materyaller ve sanat tarihi metodolojisi açısından derin bir inceleme ve anlama gerektiren önemli bir malzeme toplamını temsil etmektedir. Bu makale, Jeti-Asar’ın küçük bronz heykellerindeki antropomorfik ve zoomorfik imgelerin evrimsel yönünü ve kökenini ilk kez incelemektedir. Bu çalışmada, arkeoloji ve etnografyanın karşılaştırmalı yöntemlerini sanat tarihi perspektifiyle birleştiren bütünleştirici bir metodoloji kullanılmaktadır. Bu çalışmanın bilimsel yeniliği, ortaçağ Jeti-Asar kültürünün antropomorfik ve zoomorfik imgelerini, totemik hayvanların ritüel taklitleri ve antropomorfik temsillerin seramiklerdeki büyülü sembolleri açısından analiz etmektedir. Bu, ortaçağ döneminde Aral bölgesini işgal eden etnik grubun dünya görüşü sistemini anlamada anahtar bir rol oynamaktadır. Çalışmanın temel amacı, antropomorfik ve zoomorfik imgelerin Aral bölgesindeki etnik grupların dünya görüşünü yansıtan geleneklerini incelemektir. Bu amaca ulaşmak için, ortaçağ Jeti-Asar kültüründeki antropomorfik ve zoomorfik temsillerdeki görsel ve anlamsal ifade araçlarını, kompozisyon şemalarını ve yöntemlerini tanımlayıp yorumlama görevleri gerçekleştirilmiştir.

Keywords

Arkeoloji , Aral Bölgesi , Jeti-Asar , Kale , Mezar höyükleri

Ethical Statement

“Jeti-Asar ( Yedi- Asar) Kültürü: Altin-Asar Kalesi’nden Bulunan Runik Yazi Ve Antropomorfik Figür Üzerine” başlıklı çalışmanın yazım sürecinde bilimsel kurallara, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş; toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamış ve bu çalışma herhangi başka bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir.

Jeti- Asar (Seven Asar) Cuşture: Runic Inscription and Anthropomorphic Figures Found at Altın-Asar Fortress

Abstract

This article examines new data related to the Jeti-Asar culture monuments located in the northern part of the Syr Darya (Seyhun) from an art historical perspective. The information obtained from archaeological and ethnographic expeditions studying the Jeti-Asar cultural monuments, including runic inscriptions, ideograms, patterns, as well as anthropomorphic and zoomorphic objects and figures found in Altın-Asar, forms the basis of this study. These materials, which provide data on the rich material culture of the medieval Aral region, represent a largely under-researched and significant body of material that requires deep investigation and understanding from an art historical methodology standpoint. This article explores for the first time the evolutionary aspects and origins of anthropomorphic and zoomorphic images in Jeti-Asar's small bronze sculptures. The study employs an integrative methodology that combines the comparative methods of archaeology and ethnography with an art historical perspective. The scientific novelty of this work lies in analyzing the anthropomorphic and zoomorphic images of medieval Jeti-Asar culture in terms of ritual imitations of totemic animals and the magical symbols of anthropomorphic representations on ceramics. This plays a key role in understanding the worldview system of the ethnic group that inhabited the Aral region during the medieval period. The main objective of the study is to examine the traditions of anthropomorphic and zoomorphic imagery as a reflection of the worldview of ethnic groups in the Aral region. To achieve this goal, tasks were carried out to identify and interpret the tools of visual and semantic expressiveness, as well as the compositional schemes and methods in the anthropomorphic and zoomorphic representations of medieval Jeti-Asar culture.

Keywords

Archeology , Aral Sea region , Zhetyasar , fortresses , burial mounds

Ethical Statement

During the writing process of the study “Jeti- Asar (Seven Asar) Cuşture: Runic Inscription And Anthropomorphic Figures Found at Altın-Asar Fortress” scientific rules, ethical and citation rules were followed. No falsification was made on the collected data and this study was not sent to any other academic publication medium for evaluation.

References

• Rogozhinsky, A. E. (2010). Novye nakhodki pamyatnikov drevnetyurkskoy epigrafiki i monumental’nogo iskusstva na yuge i vostoke Kazakhstana. Rol’ nomadov v formirovanii kul’turnogo naslediya Kazakhstana, 329–344.
• Kyzlasov, I. L. (1994). Runicheskie pis’mennosti evraziyskikh stepey. Moskva: Izdatel’skaya firma «Vostochnaya literatura» RAN.
• Vasil’ev, D. D. (2006). Evraziyskiy areal’nyy aspekt runopodobnoy pis’mennoy kul’tury drevnikh tyurov. Teoriya i metody issledovaniya vostochnoy epigrafiki, 30–43.
• Tazhekeyev, A. A., Kurmaniyazov, Y. S., & Kanalhan, E. G. (2022). Zhetiasar eskertkishteti ölketanushy ğalymdardyn enbekteri men Resey imperiyasynyn kartografiyalyq materialdarynda (XIX gh. ayağı – XX gh. basy). Edu.e-history.kz, 1(29), 1–9.
• Älimbay, N. (2017). Qazaqtyñ etnografiyalyq kategoriialar, uğymdar men atawlarynyñ dästürli jüyesi. Almaty: TOO «Alem Damu integratsiya»
• Qonyratbayev, T. (1996). Ertedegi eskertkishtter Syr boyynyñ ejelgi tarihy men mädenietin zertteu. Almaty.
• Protokoly zasedaniy i soobshcheniy chlenov Turkestanskogo kruzhka lyubiteley arkheologii. (2011). Istoriko kul’turnye pamyatniki arkheologii Kazakhstana. Turkistan.
• Simonov, A. (1900). Dzhet’i-Asar. Turkestanskie vedomosti, (80).
• Qartaeba, T. E. (2015). Syr öñirniñ dästürli etnogeografiyasy. Almaty: Arys baspasy.
• Kurmaniyazov, Y. S. (2016). Zhetiasar mädenieti: Şyğys asarlar tobına baylanysty keybir mäseleler. In Arkhеologiia zhänе etnologiadağy mädeniyetter sabaqtaqtyq mäseleleri VI Orazbayev oqwlary.
• Tazhekeev, A. A., & Kurmaniyazov, Y. S. (2016). Syr öñirniñ XVIII–XIX ğasyrlarḋağy bekínisterí. In Vııı Orazbaev okulları.
• Kurmaniyazov, Y. S. (2016). Zhetiasar eskertkishtterin zertteudiñ ölketanwshylıq kezeñi (XIX ğ. ayağı men XX ğ. bası). In Qazaqstannıñ tarihi-mädéni müralarynyn özgertilmesin sağtaw mäseleleri.
• Eleuov, M., & Kurmaniyazov, I. S. (2017). The same problem of science of Zhetyasar culture. The Bulletin of KazNU, series of History, 4, 224–230.
• Tazhekeev, A. A., & Kurmaniyazov, I. S. (2017). Zhetiasar mädenieti eskertkishtteriniñ zerttelw tarihi. QazUU habarnamasy Tarih seriyası, 4, 232–237.
• Kurmaniyazov, I. S. (2017). To study of Zhetyasar culture as a factor of archaeological science achievement. European Research, (30–34).
• Tolstov, S. P. (1948). Po sledam drevnekhorezmskoy tsivilizatsii. Moskva–Leningrad.
• Tolstov, S. P. (1948). Drevniy Khorezm. Moskva.
• Tolstov, S. P. (1962). Po drevnim del’tam Oksa i Yaksarta. Moskva: Izdatel’stvo vostochnoy literatury.
• Levina, L. M. (1971). Keramika nizov’ya i sredney techii Syrdari v I tysyacheletii.
• Levina, L. M. (1996). Etnokul’turnaya istoriya vostochnogo Priaral’ya I tys. do n.e – I tys. n.e. Moskva.
• Kurmankulov, Zh., Tazhekeev, A. A., & Äbdíqaliqov, Ş. (2011). Altynasar qalashyğy (№3-Zhetiasar). In Qazaqstan Respublikasy Qyzylorda oblysynyñ tarihi-mädéni eskertkishtterniñ jinağı. Almaty.
• Baipakov, K. M., & Kurmankulov, Zh. (2011). Qañlylar memleketiniñ mädenieti. In Qazaqstan Respublikasy Qyzylorda oblysynyñ tarihi-mädéni eskertkishtterniñ jinağı. Almaty.
• Khorezm arkeologiyalyq etnografiyalyq ekspeditsiyasi arkhiv qory. (2015). Qyzylorda oblystyq tarihi- ölketanwnaw muzei qory arkhivi.
• Klyashtornyy, S. G., & Levina, L. M. (1989). Ob odnoy runicheskoy nadpisi s gorodishcha Altyn asar (Vostochnye Priaral’ya). In Etnicheskaya istoriya i traditsionnaya kul’tura narodov Sredney Azii i Kazakhstana.
• Klyashtornyy, S. G. (1964). Drevnetyurkskie runicheskie pamyatniki kak istochnik po istorii Sredney Azii. Moskva: Nauka.
• Tazhekeev, A. A., Sultanžanov, Zh. K., Kurmaniyazov, Y. S., & Beysembaeva, L. S. (2022). 2020-2021 ŽŽ. Žankent jäne Altynasar eskertkishtterinde jürgizilgen ğılımi qayta qalpına keltiru jumystarynyñ nätijeleri. In Marğulan oquları–2022.
• Levina, L. M., & Chizhova, L. V. (1995). O nektorikh zoomorfnykh i antropomnykh izobrazheniyakh v dzhetyasarskoy kulture. Moskva.
• Levina, L. M. (1993). Dzhetyasarskie sklepy. In Nizov’ya Syrdari v drevnosti.
• Levina, L. M. (1995). Mogil’nik Altyn asar. In Nizov’ya Syrdari v drevnosti.
• Kosarev, M. F. (1993). Iz drevney istorii Zauralya i Zapadnoy Sibiri. Moskva: «Rossiyskiy etnograf».
• Chizhova, L. V. (1983). Ideologiya drevnego naseleniya Urala i Zapadnoy Sibiri. (Abstract of Doctoral Dissertation).
• Tairov, A. D. (2019). Yuzhnyy Ural v epokhu rannikh kochevnikov. In Istoriya Yuzhnogo Urala.
• Amirg’alina, G. T. (2019). Keramika so znakami s gorodishch Sortobe i Zhan’kent. In Mezhdunarodnaya arkheologicheskaya nauchno-prakticheskaya konferentsiya.
• Tazhekeev, A. A. (2019), Bizdiñ däwirimizdiñ IV ğasırımen merzimdiletin “Qossaz” dombyra // “Arxeologiyalıq qazba jumıstarınan tabılğan köne mwzikalıq aspaptar: jinalu jäne zerttelu mäseleleri” atı xalıqaralıq ğılımi- täjiribelik konferenciya materialdarı, Almatı, 2019, 34-37 bb..
• M. B. Mednikova, O.Yu. Chechetkina, K.A. Petrova, A.A. Tarasova. Paleodemografiya mogilnikov dzhetyasarskoy kul’tury (k voprosu o migratsiyakh v basseine nizhney Syrdari) // Vestnik arkheologii, antropologii i etnografii, №4 (59), 2022, s. 118-131.