Turkology Studies in Tatarstan (From the Mid-18th Century to the Bolshevik Revolution in 1917)

Year 2025, Volume: 14 Issue: 3, 912 - 921, 10.07.2025

Selinay Ergenç

https://doi.org/10.33206/mjss.1630987

Abstract

Turkology studies began to gain importance again in the 21st century. During the reign of the Ottoman Empire, important studies on Turkology were carried out in countries such as France, Austria-Hungary, and the Russian Empire. Today, especially with the emergence of the Organization of Turkic States and the increase in Türkiye’s regional influence, Turkology studies have begun to be given importance again. In this article, Turkology studies in the Republic of Tatarstan are generally discussed. It is discussed that in Tatarstan, from the mid- 18th century until the Bolshevik Revolution of 1917, Turkology was treated as a science. Not only the relations with the Ottoman Empire but also the dominance of the Russian Empire in geographies such as Siberia, Volga, and Turkestan were effective in the development of Turkology studies in Russia and Tatarstan. In this study, while addressing Turkology studies in Tatarstan, the studies in the Kazan State University library, travel notes and archives- museums were generally examined and analysed. By examining Turkology studies in Tatarstan, it is also aimed to serve as an example for current or potential studies. Studies conducted on Turkology in Tatarstan can also shed light on current studies in terms of source and method.

Keywords

Tatarstan , Tatar , Turkology , Türkiye , Russia

Ethical Statement

During the writing process of the study “Turkology Studies in Tatarstan (From the Mid-18th Century to the Bolshevik Revolution in 1917)” scientific rules, ethical and citation rules were followed. No falsification was made on the collected data and this study was not sent to any other academic publication medium for evaluation. There is no requirement for ethics committee approval for this article.

Tataristan’da Türkoloji Çalışmaları (XVIII. Yüzyılın Ortalarından 1917 Bolşevik Devrimine Kadar)

Abstract

Türkoloji çalışmaları, 21. yüzyılda yeniden önem kazanmaya başladı. Osmanlı Devleti’nin hüküm sürdüğü dönemde Türkoloji’ye dair Fransa, Avusturya-Macaristan, Rusya Çarlığı gibi ülkelerde önemli çalışmalar yapılıyordu. Bunun ana nedeni ise Osmanlı Devleti’nin gücü nedeniyle onu tanımak ve karşılıklı ilişkilerde fayda sağlayabilmekti. Günümüzde ise özellikle Türk Devletleri Teşkilatı’nın güçlü bir örgüt olarak ortaya çıkması ve Türkiye’nin bölgesel etkisinin artmasıyla Türkoloji çalışmalarına yeniden önem verilmeye başlanmıştır. Bu makalemizde Rusya Federasyonu’na bağlı Tataristan Cumhuriyeti’nde tarihteki Türkoloji çalışmaları genel olarak ele alınmıştır. Tataristan’da XVIII. yüzyılın ortalarından 1917 Bolşevik Devrimine kadar olan dönemde Türkoloji’nin başta Kazan Üniversitesi olmak üzere bazı bilim insanları tarafından özellikle bir bilim olarak ele alındığı işlenmiştir. Rusya ve Tataristan’da Türkoloji çalışmalarının gelişmesinde sadece Osmanlı Devleti ile olan ilişkiler değil Rusya Çarlığı’nın Sibirya, İdil-Volga, Türkistan gibi coğrafyalarda hâkim olmaya başlaması da etkili olmuştur. Bu çalışmamızda Tataristan’da Türkoloji çalışmaları ele alınırken Kazan Devlet Üniversitesi kütüphanesinde yer alan çalışmalar, gezi notları ve arşiv-müzeler genel olarak incelenerek analiz edilmeye çalışılmıştır. Tataristan’daki Türkoloji çalışmaları, Rusya Çarlığı’nın diplomatik, ekonomik ve idari-stratejik çıkarlarına da önemli faydalar sağlamıştır. Tataristan’da Türkoloji çalışmaları incelenerek bir bakıma günümüzde yapılan veya yapılması muhtemel çalışmalara örnek teşkil etmesi de amaçlanmıştır. Tataristan’da Türkoloji konusunda yapılan çalışmalar, kaynak ve yöntem olarak günümüzdeki çalışmalara da ışık tutabilecektir.

Keywords

Tataristan , Tatar , Türkoloji , Türkiyat , Rusya

Ethical Statement

“Tataristan’da Türkoloji Çalışmaları (XVIII. Yüzyılın Ortalarından 1917 Bolşevik Devrimine Kadar)” başlıklı çalışmanın yazım sürecinde bilimsel kurallara, etik ve alıntı kurallarına uyulmuş; toplanan veriler üzerinde herhangi bir tahrifat yapılmamış ve bu çalışma herhangi başka bir akademik yayın ortamına değerlendirme için gönderilmemiştir. Bu makale için etik kurul izni zorunluluğu bulunmamaktadır.

References

• Epistolyarnoye Naslediye Rossiyskikh Vostokovedov: Pisma Mirzy A. K. Kazem-Beka Akademiku Ch. D. Frenu (1831-1846) (Rus Oryantalistlerin Mirası Mektuplar: Mirza AK Kazem-Bey'in Akademisyen H. D. Fren'e (1831- 1846) Yazdığı Mektuplar). (2015). R. M. Valeyev (Ed.), “Artifakt”, 249 s.
• Fren, Ch. D. (1834). Khronologicheskiq Spisok Sta Sochineniy, Preimushestvenno Istoricheskogo i Geographicheskogo Soderzhaniya, na Arabskom, Persidskom i Turetskikh Yazykakh, Nedostayushikh Bolshey Chastyu v Yevropeyskikh Bibliotekakh, koikh Otyskaniyen v Originalakh ili v Verkhnikh Kopiyakh Sledovalo By Zanyatsa Dlya Polsy Nauk Osobam, Imeyushim Svoye Prebyvaniye na Vostoke (Çoğunlukla tarihi ve coğrafi içerikli Arapça, Farsça ve Türkçe dillerinde, çoğu Avrupa kütüphanelerinde eksik olan ve Doğu'da kaldıkları kişilerin bilimlerin yararına orijinallerinde veya doğru kopyalarında arama yapmaları gereken yüz eserin kronolojik bir listesi). St. Petersburg: Tipographiya Akademii Nauk, 24 s.
• Katanov, N. F. (1893). Pisma iz Sibiri i Vostochnogo Turkestana (Sibirya ve Doğu Türkistan'dan Mektuplar). Zapisli Imperatorskoy Akademii Nauk, cilt XXIII, 114 s., doi: https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_003633185?page=1, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Katanov, N. F. (1902). Manchzhursko-Kitayskiy “Li” (Zakon) na Narechii Turkov Kitayskogo Turkestana (Çin Türkistan Türklerine göre Mançu- Çince "Li"). Zapiski Vostochnogo Otdeleniya Russkogo Arkhiologicheskogo Obshestva, 31-75.
• Katanov, N. F. (2011). Ocherki Uryankhayskoy Zemli. Dnevnik Puteshestviya, ispolnennogo v 1889 Godu po Porucheniyu Imperatorskoy Akademii Nauk i Imperatorskogo Russkogo Geographicheskogo Obshestva (Uryankhai Topraklarında Denemeler. İmparatorluk Bilimler Akademisi ve Rus İmparatorluk Coğrafya Derneği adına 1889'da Gerçekleştirilen bir Yolculuğun Günlüğü). Kyzyl, 383 s.
• Katanov, N. F. (2017). Puteshestviye po Sibiri, Dzungarii i Vostochnomu Turkestanu”: Dnevnik Puteshestviya, Sovershennogo po Porucheniyu Imperatorskogo Russkogo Geographicheskoggo Obshestva v 1890 g. chlenom-sotrudnikom onogo N. F. Katanovym (Sibirya, Dzungaria ve Doğu Türkistan'da Yolculuk: Rus İmparatorluk Coğrafya Derneği adına 1890'da N.F. Katanov'un Tarafından Gerçekleştirilen Yolculuğun Günlüğü). R. M. Valeyev (Ed.), Kazan: “Abakan”, “Artifakt”, 731 s.
• Kazanskaya Lingvisticheskaya Shkola (Kazan Dil Okulu). M. Z. Zakiyev (Ed.), Tatarstanskoye Knizhnoye Izdatelstvo.
• Kazanskaya Turkologicheskaya Shkola (Kazan Türkoloji Okulu). Kazan Federal Üniversitesi resmî web sitesi, doi: https://kpfu.ru/philology- culture/ktsh, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Kazem-Beck, Mirza A. (1846). Obshaya Grammatika Turetsko- tatarskogo Yazyka (Tatar Türkçesinin Genel Grameri). Kazan: Pechatano v Universitetskoy Tipographii,doi: https://books.google.ru/books? id=5QtFAAAAYAAJ&printsec=frontcover&hl=ru#v=onepage&q&f=false, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Khalfin, I. (1809). Azbuka i Grammatika Tatarskogo Yazyka s Pravilami Arabskogo Chteniya, Prepodavayemiye v Imperatorskoy Kazanskoy Gimnazii (İmparatorluk Kazan Gimnazyumunda Öğretilen Arapça Okuma Kurallarına Sahip Tatar Dilinin Alfabesi ve Grameri). Kazan.
• Khalfin, S. (1778). Azbuka Tatarskogo Yazyka: s Obstoyatelnym Opisaniyem Bukv i Skladov (Tatar Dilinin Alfabesi: Harflerin ve Eklemelerin Ayrıntılı Bir Açıklaması). Pechashina pri Imperatorskom Moskovskom Universitet,doi: https://viewer.rusneb.ru/ru/000199_000009_003338535? page=1&rotate=0&theme=white, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Kononov, A. N. (1971), Istoriya Priobreteniya, Perevodov, Izdaniy i Izucheniya Sochineniy Abu-l-Gazi “Rodoslovnaya Turok” (Ebul-Gazi'nin "Türklerin Soyağacı" Adlı Eserinin Edinilmesi, Çevirileri, Baskıları ve İncelenmesinin Tarihi). G. A. Abdurakhmanov (Ed.), Sovetskaya Turkologiya, 1, 3-12, doi: https://files.preslib.az/projects/turklib/jurnallar/sovet_turkologiya/sovtu r_1971_1.pdf, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Martynov, D. E., Martynova, Y. A. ve Khabibullina, E. K. (2019). Nauchnoye Puteshestviye N. F. Katanova v Vostochnuyu Sibir i Sintszyan v 1889- 1892 godakh (N. F. Katanov'un 1889-1892 yıllarında Doğu Sibirya ve Sincan'a Bilimsel Yolculuk). Noviy Istoricheskiy Vestnik, 106-124, doi: https://cyberleninka.ru/article/n/nauchnoe-puteshestvie-n-f- katanova-v-vostochnuyu-sibir-i-sintszyan-v-1889-1892-godah, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Mrtkhuzina, G., Valeyev, R., Valeyeva, R. ve Bobkov, D. (2018). Sanskritologiya v Kazanskom Universitete: Istoki Zarozhdeniya i Perspektivy Vozrozhdeniya (Kazan Üniversitesi'nde Sanskritoloji: Doğuşun Kökenleri ve Rönesans Beklentileri). Izvestiya Obshestva Arkheologii, Istorii i Etnographii pri Kazanskom Universitete, 38(2), 118-130, doi: https://cyberleninka.ru/article/n/sanskritologiya-v-kazanskom- universitete-istoki-zarozhdeniya-i-perspektivy-vozrozhdeniya, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Nogmanov, A. I. (1998). Nikolay I: “Prepodavaniye Vostochnikh Yazykov v Kazanskom Universitete prekratit...” (1. Nikolay: “Kazan Üniversitesi'nde Doğu dillerinin öğretimini durdurun...”). Gasyrlar Avyzy – Ekho Vekov, 56- 59, doi: https://cyberleninka.ru/article/n/nikolay-i-prepodavanie- vostochnyh-yazykov-v-kazanskom-universitete-prekratit, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Polozheniye o Prepodavanii v Pervoy Kazanskoy Gimnazii Vostochnikh Yazykov. Ukaaz Pravitelstvuyushemu Senatu (Doğu Dillerinin Birinci Kazan Gimnazyumunda Öğretime İlişkin Yönetmelik. Hükümet Senatosuna Kararname). (2 Ocak 1836). doi: https://docs.historyrussia.org/ru/nodes/427001, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Radlov, V. V. (1907). Narechiya Uryankhaytsev, Abakanskikh Tatar i Karagasov. Obraztsy Narodnoy Literatury Turkskikh Plemen (Uryankhayler, Abakan Tatarları ve Karagasilerin Zarfları: Türk Kabilelerinin Halk Edebiyatı Örnekleri). N. F. Katanov (çev.), St. Petersburg,doi: https://viewer.rusneb.ru/ru/001306_000045_3215E5EA- 75F9-40A7-B97A-74303F6E7E6E?page=1&rotate=0&theme=white, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Raphikova, G. E. (1998). Pervoy Kazanskoy Muzhskoy Gimnazii – 240 let (Birinci Kazan Erkek Gimnazyumunun 240 yılı). Gasyrlar Avyzy – Ekho Vekov, 200-204, doi: https://cyberleninka.ru/article/n/pervoy- kazanskoy-muzhskoy-gimnazii-240-let, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Tatarskiye Prosvetiteli, ikh Kritika Reaktsionnogo Musulmanskogo Bogosloviya i Prosvetitelstva (Tatar Aydınları, Gerici Müslüman Teolojisi ve Aydınlanmasına Eleştiriler). Ozlib.com, doi: https://ozlib.com/983210/sotsium/tatarskie_prosvetiteli_kritika_reaktsio nnogo_musulmanskogo_bogosloviya_prosvetitelstva, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Turkologiya v Kazanskom Universitete: Proshloye i Nastoyasheye (Kazan Üniversitesi'nde Türkoloji: Geçmiş ve Bugün). Vuzlit.com, doi: https://vuzlit.com/826632/tyurkologiya_v_kazanskom_universitete_pr oshloe_i_nastoyaschee, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Valeyev, R. M. (2015). Iz Istorii Rossiyskoy Turkologii: Pisma N. F. Katanova V. V. Radlovu (konets XIX – nachalo XX v.) (Rus Türkolojisi Tarihinden: N. F. Katanov'un V.V. Radlov'a Mektupları (XIX. yy. sonu — XX. yy. başı). Elektronnaya Biblioteka Antropologii i Etnographii im. Petra Velikogo (Kuntskamera), 46-61, doi: https://lib.kunstkamera.ru/files/lib/978-5- 88431-291-3/978-5-88431-291-3_04.pdf, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Valeyev, R. M. ve Arslanova, A. A. (2008). Traditsii Izucheniya Iranskoy Kultury v Kazani (XIX – 20-ye gg. XX vv) (Kazan'da İran Kültürünü İnceleme Gelenekleri-XIX- XX yy. 20. yılları). Iran-name, 3(7), 1-17, doi: https://kpfu.ru/docs/F572972299/Iran2008.pdf, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Valeyev, R. M. ve Martynova, D. E. (2009). Rossiyskoye Universitetskoye Vostokovedeniye v Arkhivnykh Dokumentakh: Tsentry, Sobytiya i Naslediye (XIX – nach. XX vv.) (Arşiv Belgelerine göre Rus Üniversitelerinde Doğu Çalışmaları: Merkezler, Etkinlikler ve Miras (XIX- XX yüzyılların başı). Kazan Devlet Üniversitesi.
• Valeyev, R. M., Abidulin, A. M. ve Valeyeva, R. Z. (2016). Universitetskaya Tyurkologiya v Kazani: Traditsiyi i Novatsii (XIX – nach. XX vv.) (Kazan'da Üniversite Türkolojisi: Gelenekler ve Yenilikler (XIX – XX yy. başı). Ucheniye Zapiski Krymskogo Federalnogo Universiteta imeni V. I. Vernadskogo, 2(68), №3, 101-116, doi: https://cyberleninka.ru/article/n/universitetskaya-tyurkologiya-v- kazani-traditsii-i-novatsii-hih-nach-hh-vv, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Valeyev, R. M., Valeyeva, R. Z. ve Zyapparov, T. I. (2014). Mirza A. K. Kazem-Beck i Yego Rol v Izuchenii Arabo-Musulmanskikh Istochnikov (Mirza A. K. Kazem Bey ve Arap-Müslüman Kaynaklarının İncelenmesindeki Rolü). Vestnik Kazanskogo Gosudarstvennogo Universiteta Kultury i Iskusstv, 1-5, doi: https://cyberleninka.ru/article/n/mirza-a-k-kazem-bek-i-ego-rol-v- izuchenii-arabo-musulmanskih-istochnikov, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Yılmaz, S., Gömeç, S. Y., Yılmaz, V. B. (2022). Çağdaş Türk Dünyası Tarihi El Kitabı. Ankara: Nobel Yayınları. 523 s.
• Yılmaz, S. (2020). Rusya’da Kimler Yaşıyor?, Rusya Federasyonu Etnik Atlası. Ankara: T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 468 s.
• Yusupova, A. Sh. (2019). Turkologiya v Kazanskom Universitete: Istoriya i Sovremennost (Kazan Üniversitesi'nde Türkoloji: Tarih ve Modernite). N. N. Telitsina (Ed.), XX Ivanovskiye Chteniya Uluslararası Bilim Konferansı, 211-220, doi: https://turkicstudies.ru/wp- content/uploads/2018/01/XX_Ivanovskie_chteniya_2019_.pdf#page=2 11, Erişim Tarihi [13.01.2025]
• Zamaletdinov, R. R. ve Galiullina, G. R. (2016). Kazanskaya Turkologicheskaya Shkola i Yeye Vidniye Predstaviteli (Kazan Türkoloji Okulu ve Önemli Temsilcileri). Tatarskoye Yazykoznaniye v Kontekste Yevraziyskoy Gumanitarnoy Nauki, 3-8.
• Zotcheva, T. (2019, 12 Eylül). “Yedinozhdy i Navsegda: 250 let v Rossii Otkryli Perviy Tatarskiy Klass” (Bir Kez ve Sonsuza Kadar. Rusya'da 250 yıldır ilk Tatar sınıfını açtılar). Argumenty i Fakty, doi: https://kazan.aif.ru/society/details/edinozhdy_i_navsegda_250_let_v _rossii_otkryli_pervyy_tatarskiy_klass, Erişim Tarihi [13.01.2025]