Osmanlı Devletı̇'nde Cam İmalatı ve Beykoz Cam ve Billur Müzesi

Yıl 2021, Sayı: 21, 26 - 47, 22.12.2021

Yasin Yıldız Gökşen Canıyılmaz

Öz

Öz

Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyılda başlayan sanayileşme faaliyetleri, devlet işletmeleri şeklinde kurulan fabrika-i
hümâyûnlar mahiyetinde tezahür etmiş ve bu çerçevede yürütülen faaliyetlerin sahnesi olan sanayi bölgelerinden biri
olarak da Boğaziçi kıyısındaki Beykoz ve çevresi seçilmiştir.
Bu makalede, arşiv belgeleri eşliğinde, saray atölyelerinin kayıtlarının tutulduğu Ehl-i Hıref defterlerindeki “Cemâat-i
Câmgerân-ı Hâssa” başlığı altında 16. yüzyıldan itibaren camcıların faaliyetleri, 1640 tarihli Es’âr Defteri’ndeki “Es’âr-ı
Şişeciyân” başlığı altında cam mamullerin sıralandığı kayıtlar irdelenmiş olup Osmanlı’da şişe, cam ve billur üretimi ile
cam malzemenin ve cam eşyaların kullanımına dair genel bir değerlendirme yapılmıştır. Ayrıca, Osmanlı’nın son dönemlerinde
cam sanatının, Sultan Abdülmecid zamanında inşa edilen Beykoz Cam ve Billurât Fabrika-i Hümâyûnu’nda üretilen
eserlerle yeni bir ivme kazanmasından bahsedilerek cam imalatının yüzyıllar boyunca gösterdiği teknik ve sanatsal
gelişimin günümüzdeki yansımaları müzecilik özelinde değerlendirilmiştir.
Sultan Abdülaziz'in buyruğuyla vezirliğe kadar yükseltilen Abraham Paşa'nın inşa ettirdiği yapılardan günümüze ulaşan
ahır binasının Millî Saraylar tarafından restore edilerek yaklaşık 400 dönümlük bir orman içindeki müzeye dönüştürülme
süreci ayrıntılı olarak anlatılmıştır. Beykoz Cam ve Billur Müzesi, Türk cam sanatının tarihî örnekleri ile Osmanlı
saray koleksiyonundaki Avrupa camları ve sultanlara özel olarak tasarlanmış ünik eserlere ev sahipliği yapması açısından
Türkiye’nin ilk ve tek cam müzesi konumundadır.

Abstract
The industrialization in the Ottoman Empire which began in the 19th century led to the establishment of imperial factories
as government enterprises and for one of the industrial zones, the Beykoz district that is located on the Bosphorus
shore was chosen.
In this paper, activities of glassmakers since the 16th century written below the title “The Guild of Imperial Glassmakers”
in the Ehl-i Hiref ledgers, and the list of glassware products given below the title “The Official Price Registers for
Bottlemakers” in the Official Price Registers dated 1640 has been studied and a general evaluation has been made on the
manufacturing of bottle, glass and crystal and the usage of glass materials and glassware in the Ottoman Empire. Furthermore,
how glassware produced at the Beykoz Imperial Glass and Crystal Factory, which was established during the reign
of Sultan Abdülmecid, lent fresh momentum to the art of glass in the late period of Ottoman Empire has been explained
and the present reflections of technical and artistic developments of glass manufacturing over the centuries have been
examined in terms of museology.
Among the buildings constructed by Abraham Paşa who was a vizier appointed by Sultan Abdülaziz, the restoration of
the stable by the National Palaces and its conversion into a museum in around 40 hectares of woodland has been explained
in detail. Beykoz Glass and Crystal Museum is the first and only glass museum of Turkey due to housing historical examples
of Turkish glassware, European glassware in the Ottoman palace collection, and unique artifacts designed for sultans.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Cam Sanatı, Beykoz Cam ve Billur Fabrikası, Müzecilik, Endüstrileşme, Millî Saraylar, Beykoz, Baccarat, Bohemya

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Hazîne-i Hâssa Nezâreti Defterleri (HH.d.), Hazîne-i Hâssa Nezâreti Ebniye-i Seniyye Anbarı (HH.EBA.), Hazîne-i Hâssa Nezâreti İrâdeler (HH.İ.), Cevdet Belediye (C.BLD.), Dahiliye Nezâreti Umûr-ı Mahalliye ve Vilâyât Müdürlüğü Evrakı (DH.UMVM.), İrade, Mesâil-i Mühimme (İ.MSM.), Meclis-i Vâlâ Evrâkı (MVL.), Bâb-ı Defterî İrâdeler (D.DRB.İ.), Başmuhâsebe Defteri (D.BŞM.d.), Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TSMA.d.), Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrâkı (TSMA.E.)
• Surnâme-i Hümâyûn. H. 1344, Müellif İntizâmî, Müstensih Nakkaş Osman ve ekibi. İstanbul: Millî Saraylar Topkapı Sarayı Yazma Eserler Kütüphanesi, 32b ve 33a, 1582-83.
• Surnâme-i Hümâyûn. H. 1344, Müellif İntizâmî, Müstensih Nakkaş Osman ve ekibi. İstanbul: Millî Saraylar Topkapı Sarayı Yazma Eserler Kütüphanesi, 401b-402a, 1582-83.
• Surnâme-i Vehbî. A. 3594, Müellif Hüseyin Vehbî Efendi, Müstensih Levnî. İstanbul: Millî Saraylar Topkapı Sarayı Yazma Eserler Kütüphanesi, 49a, 1820.
• Batur, Afife. Sultan Abdülmecid'in Bir Mimarı William James Smith. İstanbul: İBB Kültür A.Ş. Yayınları, 2016.
• Bayramoğlu, Fuat. "1640 Tarihli Es'ar Defteri Cam Eşyanın Adları ve Fiatları", İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. (Prof. Dr. Sabri F. Ülgener'e Armağan) 43/1-4 (1984): 513-523.
• Bure, Gilles de, Michaela Lerch. Les Tresors de Baccarat: The Treasures of Baccarat. Paris: Baccarat, 2006.
• Canav, Üzlifat. Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. Cam Eserler Koleksiyonu. İstanbul: T.Ş.C.F.A.Ş., 1985.
• Demirel, Fatmagül. Dolmabahçe ve Yıldız Sarayı'nda Son Ziyafetler ve Son Ziyaretler. İstanbul: Doğan Kitap, 2007.
• Dorigato, Attilia. The Glass Museum. Venice: Marsilio, 2007.
• Ekincigil, Recep. "Abraham Paşa", İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi. Cilt 1. İstanbul: Tercüman Gazetesi Kültür Yayını, 1982: 224.
• Eldem, Ethem. "Abraham Paşa", Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 1. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1993: 59.
• Erdem, Ekrem. "Sanayi Devriminin Ardından Osmanlı Sanayileşme Hamleleri: Sanayi Politikalarının Dinamikleri ve Zaafiyetleri", Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi. 48 (2016): 18-19.
• Evliyâ Çelebi. Seyahatnâme (1889/99-Hicri 1314), Yay. Haz. Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı. Cilt 1, İstanbul: 2008.
• Karahüseyin, Güller. Bir Döneme Işık Tutanlar: 19. Yüzyıl Osmanlı Saraylarında Aydınlatma Araçları Koleleksiyonu. İstanbul: TBMM Millî Saraylar Yayınları, 2009.
• Koçu, Reşad Ekrem. İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 5, İstanbul: Hüsnütabiat Matbaası, 1961.
• Kuzucu, Kemalettin, vd., "19. Yüzyılda Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde Kurulan Devlet Fabrikaları: Bir Envanter Çalışması", OTAM. 40 (2016): 250.
• Küçükerman, Önder. İstanbul'da 500 Yıllık Sanayi Yarışı: Türk Cam Sanayii ve Şişecam. İstanbul: Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş., 1998.
• Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri. Yay. Haz. Mübahat S. Kütükoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1983.
• Özgümüş, Üzlifat. Anadolu Camcılığı. İstanbul: Pera Yayıncılık, 2000.
• Özgümüş, Üzlifat, vd., Beykoz Cam ve Billur Müzesi, İstanbul: Millî Saraylar Yayınları, 2021, 39.
• Temurçin, Kadir. "Beykoz (İstanbul) İlçesi'nde Sanayinin Gelişimi, Dağılışı ve Yapısal Özellikleri", Beykoz 2020 Sempozyumu Tebliğler Kitabı. İstanbul: Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, 2021, 269-287. https://dokuman.beykoz.bel.tr/KulturYayinlari/BeykozSempozyumuKitabi2020.pdf Erişim tarihi: 10.11.2021.
• Yaman, Bahattin. Osmanlı Saray Sanatkârları: 18. Yüzyılda Ehl-i Hıref. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2008.
• Yıldırım, Kadir. "Osmanlı İstanbul'unda Sanayii", Büyük İstanbul Tarihi. Ed. Yılmaz Coşkun, Çakır Coşkun. Cilt 6, İstanbul: İSAM & İBB Kültür A. Ş., 2014: 210-228.