İlk Osmanlı ressamları müziği nasıl gördü: 1 Dilsûznâme ve Külliyâtı Kâtibî’nin resimlerinde görülen müzik

Yıl 2023, Sayı: 24, 130 - 149, 20.06.2023

Recep Ersu Pekin

Öz

Osmanlı müzik tarihi yazımında başat bir sorunsal, incelenen dönemlere ilişkin belge eksikliğidir. Özellikle sesin –nota gibi– herhangi bir başka düzlemde temsil edilmemiş olması, oral yolla intikal eden müziğin kendisinin zaman içinde nasıl icra edildiğinin, nasıl değiştiğinin, hangi eserlerin unutulduğunun, böylece kaybolduğunun saptanmasının önündeki engel. Bu durum, tarihsel olarak araştırılan döneme ilişkin vakanüvis tarihleri, şiirler, resimler vb. müzik dışındaki kimi malzemenin incelenmesini ve bunlara bakarak müzik tarihi için sonuçlar çıkarılmasını zorunlu kılıyor.
Bu yazı, Osmanlı erken döneminin (15. yüzyıl, II. Mehmed dönemi) resimli kitap üretiminden ilk iki örneğin, her ikisinin de ressamı bilinmeyen Dilsûznâme ve Külliyât-ı Kâtibî’nin içindeki müzikle ilgili sahneler içeren üç resmi ele alarak müziğin gerek toplumsal konumu, gerek işlevsel niteliği, gerekse kullanılan çalgılar hakkında veri elde etmeyi amaçlıyor. Bir yandan da, olanak elverdiğince, Osmanlı kültür dünyasının oluşumundaki ayrıntılara eğilerek hem resim hem de müzik ilişkileri bakımından İranlı gelenekle ortaklıklara odaklanıp bu alanlardaki kültürel aktarımı gözden kaçırmamaya çalışıyor.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı müziği, kültürel aktarım, ilk Osmanlı ressamları, Edirne, Dilsûznâme, Külliyât-ı Kâtibî, çalgı, ud, ney, çeng, def

Kaynakça

• Abdurrahman Edirnevî Hıbrî. Enîsü’l-müsâmirîn, Târih-i Edirne. İ.Ü. Nadir Eserler Kütüphanesi TY 00451, 1046/1636-37. Sadeleştirilmiş yayını Abdurrahman Hıbrî, Enîsü’l-müsâmirîn. Edirne Tarihi, 1360-1650. Çev. Ratip Kazancıgil. İstanbul: Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları, 1996.
• Alî-Şîr Nevâyî. Mecâlisü’n-nefâyis I (Giriş ve Metin), II (Çeviri ve Notlar). Haz. Kemal Erarslan. Ankara: Türk Dili Kurumu, 2011.
• Assmann, Jan. Kültürel Bellek. Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik. Çev. Ayşe Tekin. İstanbul: Ayrıntı, 2001.
• Atasoy, Nurhan, Filiz Çağman. Turkish Miniature Painting. Çev. Esin Atıl. İstanbul: R.C.D. Cultural Institute, 1974.
• Atıl, Esin. “Ottoman Miniature Painting Under Sultan Mehmed II”, Ars Orientalis. Michigan: 9 (1973): 103-120 + 13 sayfadaki 12 levhada 29 resim.
• Atıl, Esin. “The Art of the Book”, Turkish Art. Ed. Esin Atıl. Washington DC–New York: Copublished Smithsonian Institution Press–Harry N. Abrams Inc., 1980: 137-238.
• Bağcı, Serpil. Minyatürlü Ahmedi İskendernameleri: İkonografik Bir Deneme. Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1989.
• Bağcı, Serpil. “Rumlu İskendernâme’nin Alâmet-i Fârikası: Gülşah ve İskender Aşkının Sûretleri”, Âb-ı Hayât’ı Aramak. Gönül Tekin’e Armağan. Yay. Haz. Ozan Kolbaş, Orçun Üçer. İstanbul: Yeditepe, 2018: 791-818.
• Bağcı, Serpil. “Resimlerin Anlattığı İskendernâme: Üç Musavver Osmanlı Nüshası”, İskendernâme. İnceleme–Tenkitli Metin: Ahmedî. Haz. Robert Dankoff. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi [TÜBA], 2020: 85-125.
• Bağcı, Serpil. “Sözden Surete–Suretten Söze: Edirneli Bir İskendernâme”, Zeren Tanındı Armağanı. İslam Dünyasında Kitap Sanatı ve Kültürü. Ed. Aslıhan Erkmen, Şebnem Tamcan Parladır. İstanbul: Lale Yayıncılık, 2022: 127-141.
• Bağcı, Serpil, Filiz Çağman, Günsel Renda, Zeren Tanındı. Osmanlı Resim Sanatı. Gözden geçirilmiş 3. Baskı, İstanbul: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2019.
• Bardakçı, Murat. Ahmed Oğlu Şükrullah. Şükrullah’ın Risâlesi ve 15. Yüzyıl Şark Musikisi Nazariyatı. Açıklamalı, Tenkidli Metin ve Tıpkıbasım. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2008.
• Çağman, Filiz. “Sultan Mehmet II Dönemine Ait Bir Minyatürlü Yazma: Külliyat-ı Kâtibî”, Sanat Tarihi Yıllığı, 1974-75. İstanbul: VI (1976): 333-346.
• Çağman, Filiz. “Osmanlı Sanatı”, Anadolu Medeniyetleri III: Selçuklu/ Osmanlı. Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul, 22 Mayıs-30 Ekim 1983. Sergi Kataloğu, İstanbul: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1983: 97-315.
• Çağman, Filiz, Zeren Tanındı. Topkapı Sarayı Müzesi İslâm Minyatürleri. İstanbul: Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları, 1979.
• Çavuşoğlu, Mehmet. “Fâtih Sultan Mehmed Devrine Kadar Osmanlı- Türk Edebî Mahsullerinde Muhtevanın Tekâmülü”, Kubbealtı Akademi Mecmuası. İstanbul: 11/2 (1982): 31-43.
• Denghan, I. “Kâtibî”, The Encyclopaedia of Islam. New edition [EI2], Leiden: E.J. Brill, 1997: 762-763.
• Dilçin, Cem. Mes‘ûd bin Ahmed. Süheyl ü Nev-bahâr. İnceleme– Metin–Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1991.
• Eco, Umberto. Yorum ve Aşırı Yorum. Haz. Stefan Collini. Çev. Kemal Atakay. İstanbul: Can Yayınları, 1996.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş. Çev. Lale Arslan, İstanbul: Kabalcı, 2003.
• Ethé, Hermann (başlayan Eduard Sachau). Catalogue of the Persian, Turkish, Hindûstânî, and Pusthû Manuscripts in the Bodleian Library. Oxford: Clarendon Press, MDCCCLXXXIX [1889].
• Farmer, H. G. “Abdülkadir”, İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1978: 83-85.
• Grube, Ernst J. The Classical Style in Islamic Painting. The Early School of Herat and Its Impact on Islamic Painting of the Later 15th, 16th and 17th Centuries. Edizione Oriens, 1968.
• Grube, Ernst J. “Notes on Ottoman Painting in the 15th Century”, Essays in Islamic Art and Architecture. In Honor of Katharina Otto-Dorn. Ed. Abbas Daneshvari. Malibu: Udena Publications, 1981: 51-61, + 9 sayfada 16 siyah beyaz resim.
• Grube, Ernst J. “The Date of the Venice Iskandar-nama”, Islamic Art. New York: II (1987): 187-202, renkli resimler X, XI.
• Huart, Cl. A History of Persian Literature Under Tartar Dominion (A.D. 1265-1502). London: Cambridge University Press, 1920.
• Huart, Cl. “Kâtibî”, İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1977: 6/439.
• İlgürel, Sevim (Haz.). Abdurrahman Hibrî ve Enîsü’l-müsâmirîn. Edirne: Trakya Üniversitesi, 2019.
• Kalpaklı, Mehmet. “Osmanlı Şiirine Genel Bir Bakış Denemesi”, Doğu Batı. Ankara: 22 (Şubat-Mart-Nisan 2003): 39-52.
• Karatay, Fehmi Edhem. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Farsça Yazmalar Kataloğu. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Yayınları, 1961.
• Özergin, M. Kemal. “Hâce Abdülkadir Marâgî’nin Manzun Bir Arzıhâli”, Kemal Çığ’a Armağan. İstanbul: Topkapı Sarayı Müzesi Müdürlüğü Yayınları, 1984: 131-156.
• Pekin, Ersu. “Zil/Dzındzğa: Diyâr-ı Rûm’da Zilin Serencamı”, Zemin 4. İstanbul: Aralık 2022: 84-157.
• Raby, Julian, Zeren Tanındı. Turkish Bookbinding in the 15th Century. The Foundation of an Ottoman Court Style. London: Azimuth Editions, 1993.
• Schimmel, Annemarie. Mystical Dimensions of Islam. 3. Baskı, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 1978.
• Schimmel, Annemarie. A Two-Colored Brocade. The Imagery of Persian Poetry. Chapel Hill&London: University of North Carolina Press, 1992. Türkçe yayını Annemarie Schimmel. İki Renkli Sırma. Farsça Şiirin İmgeler. Çev. Can Özelgün. İstanbul: Alfa, 1992.
• Scollay, Susan. “An Ottoman ‘Garden of Love’. The Oxford Dilsuznama, the ‘Book of Compassion’”, Love & Devotion. from Persia and Beyond. Ed. Susan Scollay. Macmillan Art Publishing, 2012: 119-133.
• Scollay, Susan. “Presenting and Re-presenting Ottoman Imperial Gardens in Manuscript Illustrations: The Case of the Oxford Dilsûznâmah, Dated AH 860/AD 1455-1456, Edirne”, Travellers in Ottoman Lands. The Botanical Legacy. Eds. Ines Aššerić- Todd, Sabina Knees, Janet Starkey, Paul Starkey. Oxford: Astene and Archaeopress Publishing, 2018: 26-41.
• Stchoukine, Ivan. “Miniatures Turques du Temps de Mohammad II”, Ars asiatiques. Paris: 15 (1967): 47-50.
• Şerafeddin Sabuncuoğlu. Cerrâhiyyetü’l-hâniyye. Haz. İlter Uzel. 2. Baskı, Cilt 2, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2020.
• Uslu, Recep. “Büyük Osmanlı Devletinin En Önemli Çağı Olan Fâtih Devrinde Bestekârlar ve Eserleri”, Musiki Mecmuası. İstanbul: 465 (Yaz/Haziran 1999): 25-27.
• Uslu, Recep. Fâtih Sultan Mehmed Döneminde Mûsikî ve Şems-i Rûmî’nin Mecmûa-i Güfte’si. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 2007.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Cilt 1, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1972.
• Vanlıoğlu, Mehmet. İran Edebiyatında Dahnâmeler ve Kâtibî’nin Dahbâb’ı. Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987.
• Yıldız, Zeynep. Kenzü’t-tuhaf. 14. Yüzyıldan Bir Müzik Risalesi. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2023.
• Yoltar, Ayşin. The Role of Illustrated Manuscripts in Ottoman Luxory Book Production: 1413-1520. Doktora Tezi, New York: New York University, 2002.
• Yoltar-Yıldırın, Ayşin. “The 1455 Oxford Dilsûznâma and Its Literary Significance in the Ottoman Realm”, Gelenek, Kimlik, Bireşim: Kültürel Kesişmeler ve Sanat. Günsel Renda’ya Armağan. Ed. Zeynep Yasa Yaman, Serpil Bağcı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, 2011: 259-264.