18. YÜZYIL OSMANLI KARA ORDUSUNDA TEKNOLOJİ TRANSFERİ: FRANSIZ UZMANLARIN TOPÇU ISLAHATLARINDA ROLÜ

Yıl 2022, Cilt: 17 Sayı: 37, 115 - 142, 30.06.2022

Mehmet Batuhan Çeken , Necdet Hayta

Öz

1683’de II. Viyana muhasarasının başarısızlıkla sonuçlanmasının ardından gelen savaşlarda Osmanlı ordusunun eksikliklerinin gün yüzüne çıkması yenileşme hareketlerinin ilk olarak askerî anlamda başlamasına neden olmuştur. II. Viyana kuşatmasından sonra Avusturya’ya karşı alınan mağlubiyetlerden sonra 1711 Prut zaferinin yaşanmasıyla ordu alanındaki ıslahat düşüncesinin ertelendiği gözlemlenmektedir. Comte de Bonneval’ın Osmanlı hizmetine girmesiyle beraber Osmanlı kara ordusundaki modernizasyon “Humbaracılık” teşkilatının geliştirilmesi çalışmalarıyla başlamıştır. Müslüman olarak Ahmet ismini alan Bonneval, bu teşkilatı yenileştirmesinin yanında Osmanlı’ya Avrupa dış politiği hakkında bilgiler de vermiştir. Benzer şekilde 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Fransa tarafından Osmanlı’ya teknik destek sağlaması için görevlendirilen Baron de Tott, Fransa’nın gerek Karadeniz gerekse Akdeniz çıkarlarını gözetmekten geri durmamıştır. İstanbul ve Çanakkale Boğazlarının tahkim edilmesine yardım eden Tott, dönemin teknolojisi ve askerî eğitim yöntemlerinin Osmanlı’ya uygulanması için de çaba sarf etmiştir. Yapılan çalışmada, Humbaracı Ahmet Paşa ve Baron de Tott’un Osmanlı ordusundaki ıslahat faaliyetlerine ek olarak Tott’dan sonra, Fransız uzman St. Remy modern top döküm tekniklerinin tatbik edilmesi için Halil Hamid Paşa döneminde Osmanlı hizmetinde bulunmuştur. Ayrıca Sultan III. Selim dönemiyle başlayan “Nizam-ı Cedid” devrinin ilk yıllarında devlet düzeninin çağın gereklerine cevap verebilmesi için III. Selim’e sunulan layihalardan Fransız Subay Baron Brenteno’nun layihası da önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Tarih, Comte de Bonneval, Baron de Tott, Yenileşme, Uzman

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• A.E. SABH.I, 296/19919, 22 Muharrem 1189 (25 Mart 1775).
• AE. SABH. I, 283/190181, 26 Cemazeyilahir 1189 (24 Ağustos 1775).
• AE. SABH.I, 303/20370, 13 Şevval 1187 (28 Aralık 1773). AE. SSLM, 24/1374, 1 Şevval 1211 (30 Mart 1797).
• C. AS, 1084/478209, 25 Safer 1187 (18 Mayıs 1773). C. AS, 739/31034, 25 Şaban 1187 (11 Kasım 1773).
• C. AS, 1061/46663, 12 Zilhicce 1199 (16 Ekim 1785). C. AS, 1061/46309, 12 Zilhicce 1199 (16 Ekim 1785).
• C. BH, 170/8011, 9 Recep 1211 (8 Ocak 1797). HAT, 202/10374, 29 Zilhicce 1210 (5 Temmuz 1796).
• TS. MA. E, 715/62, 29 Zilhicce 1184 (15 Nisan 1771). TS. MA. E, 212/58, 21 Rabiulevvel 1222 (29 Mayıs 1807).
• TS. MA. E, 715/62, 29 Zilhicce 1184 (15 Nisan 1771). Hasan El Kafi, Usûlü’l-hikem fî Nizami’l-Âlem, tarihsiz.
• Mecmu‘a-i Vekayi ve Nizâmât, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3381.
• Yayınlanmış Eserler Aksan, Virginia (2002), “Breaking the Spell of the Baron de Tott: Reframing the Question of Military Reform in the Ottoman Empire, 1760-1830”, The International History Review, 24, s. 253-277.
• Akyüz, Yahya (2020), Türk Eğitim Tarihi, (Ankara: Pagem Yayınları).
• Arif, Mehmed (1911), “Humbaracı Ahmed Paşa (Bonneval)”. Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası, 3(18), s. 1143-1144.
• Berkes, Niyazi (2008), Türkiye’de Çağdaşlaşma, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları).
• Beydilli, Kemal (2006), Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyun, (İstanbul: Eren).
• Bostan, İdris (1994), “Osmanlı Bahriyesinin Modernleşmesinde Yabancı Uzmanların Rolü (1785-1819)”, Tarih Dergisi, (35), s. 177-192.
• David, Geza (1992), “Baron de Tott François” TDV DİA, 5, s. 83-84.
• Demir, Uğur (2015), Osmanlı Hizmetinde Bir Muhtedi Humbaracı Ahmed Paşa, (İstanbul: Yeditepe).
• Emecen, Feridun M. (2010), “Ateşli Silahlar Çağı: Askeri Dönüşüm ve Osmanlı Ordusu”, Osmanlı Klasik Çağında Savaş, (İstanbul: Timaş Yayınları).
• Gabor, Agoston (2012), Osmanlı’da Strateji ve Askeri Güç, (Çev. M. Fatih Çalışır), (İstanbul: Timaş Yayınları).
• Gezer, Ömer ve Fatih Yeşil (2018), “Osmanlı İmparatorluğu’nda “sürat” topçuluğu I (1773-1788): Top döküm teknolojisi, bürokratik yapı ve konuşlanma” Osmanlı Araştırmaları, 52(52), s. 135-180.
• Göger, Veysel (2017), “Askerî Devrim Kuramı ve XVI. Yüzyıl Osmanlı Kale Kuşatmaları”, Dîvân, 22 (42), s. 67-106. Halaçoğlu, Ahmet (1998), “Humbaracı”, İslam Ansiklopedisi, 18, s. 349-350.
• İpşirli, Mehmet (1981), “Hasan Kafî El-Akhisarî ve Devlet Düzenine Ait Eseri Usulü’l-Hikem Fî Nizâmi’l-Âlem”, Tarih Enstitüsü Dergisi, 10, s. 239-278.
• Kaçar, Mustafa (1995), Osmanlı Devletinde Mühendishanelerin Kuruluşu ve Bilim ve Eğitim Anlayışındaki Değişmeler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kaçar, Mustafa (1998), “Osmanlı İmparatorluğu'nda Askeri Teknik Eğitimde Modernleşme Çalışmaları ve Mühendishanelerin Kuruluşu (1808'e Kadar)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, (2), s. S. 69-137.
• Kaçar, Mustafa (2003), “Osmanlı Ordusunda Görevli Fransız Subayı Saint-Remy’nin İstanbul’daki Top Döküm Çalışmaları (1785-87)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 5(1), s. 33-50.
• Kuran, Ahmet Bedevi (2012), Osmanlı İmparatorluğunda İnkılâp Hareketleri ve Millî Mücadele, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları).
• Murphey, Rhoads (2007). Osmanlı’da Ordu ve Savaş 1500-1700, (Çev. Tanju Akad), (İstanbul: Homer Kitabevi).
• Öğreten, Ahmet (2014), Nizâm-ı Cedîde Dâir Askerî Lâyihalar, (Ankara: TTK).
• Özcan, Ahmet (1995), “Esâme”, TDV DİA, 11, s. 355-356.
• Palmer, Alen (1993), Osmanlı İmparatorluğu Son 300 yıl, (İstanbul: Sabah Kitapları).
• Parker, Geoffrey (1996), The Military Revolution, (New York: Cambridge University Press).
• Roberts, Michael (1995). The Military Revolution, 1560-1660. Clifford J. Rogers (Ed.), ‟The Military Revolution Debate: Readings on the Military Transformation of Early Modern Europe”, (Oxford: Westview).
• Shaw, Stanford (1982), Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (İstanbul: E Yayınları Tarih Dizisi).
• Tott, Baron, 18. Yüzyılda Türkler (Türkler ve Tatarlara Dair Hatıralar), (Çev. M. Reşat Uzmen), (Ankara: Elips Kitap).
• Uluçay, Çağatay ve Enver Karatekin (1958), Yüksek Mühendis Okulu, (İstanbul: Berksoy Matbaası).
• Uyar, Mesut ve Edward J. Erickson (2017) Osmanlı Askeri Tarihi, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları).
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1978), Osmanlı Tarihi, 4(1), (Ankara: TTK).
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1936), “Halil Hamid Paşa” Türkiyat Mecmuası. 5, s. 213-268.
• Ünal, Uğur (2001), III. Selim Dönemi Islahat Çabaları (Nizamı Cedid), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Master Tezi.
• Yeşil, Fatih ve Ömer Gezer (2019), “Osmanlı İmparatorluğunda “Sürat” Topçuluğu II (1773-1807): Taktik, Talim, Muharebe Performansı ve Nizâm-ı Cedid”, Osmanlı Araştırmaları, 53(53), s. 231-286.
• Yeşil, Fatih (2021), “Osmanlı-Rus Harplerini (1710-1829) Etkileyen Faktörler Üzerine”, Türk Savaş Çalışmaları Dergisi, 2(2), s. 99-116.