Sultan Dağları’nda Jura bazik volkanizması: yeni yaş bulguları ve lateritik boksit yataklarının oluşumuyla ilişkisi

Yıl 2025, Cilt: 7 Sayı: 7, 18 - 33, 27.06.2025

Ali Ergen , Alper Bozkurt , Ercan Tuncay Ayhan Ilgar , Nazlı Ece Derinel

Öz

Isparta Açısı’nın kuzeydoğu kenarını oluşturan Sultan Dağları’nın Orta Jura-Geç Kretase yaşlı karbonatlı kayaçlarına bazik bileşimli volkanitler eşlik eder. Hacıalabaz Formasyonu olarak adlandırılan karbonat platformu kayaçlarının alt düzeylerinde gözlenen ve bazalt ile diyabazlardan oluşan Düzkaya volkaniti, Sultan Dağları’nın güneyinde KB-GD uzanımlı yaklaşık 40 km’lik bir kuşak boyunca yüzlekler vermektedir. Düzkaya volkaniti koyu yeşil-kahverenkli, ince-orta kristalli, diyabaz ve bazaltlardan oluşur. Toplam alkali (K2O+Na2O)–silis (SiO2) bileşimlerine göre bazalt karakterinde olan volkanitler, FeOt/MgO-SiO2 diyagramına göre ise büyük ölçüde toleyitik, daha az oranda kalkalkalen bileşim sunmaktadır. Birime ait bazaltlardan alınan örneklerde 40Ar/39Ar yöntemiyle tüm kayadan 161,9±10,6 My plato yaşı elde edilmiştir. Ayrıca Düzkaya volkanitinin altında ve üstünde yer alan Hacıalabaz formasyonuna ait kireçtaşlarından bentik foraminifer içeriklerine dayanarak sırasıyla Bajosiyen ve Kimmericiyen yaşları belirlenmiştir. Elde edilen radyometrik ve paleontolojik yaş bulguları, volkanizma ve bununla eş yaşlı lateritleşmenin Batoniyen-Oksfordiyen zaman aralığında meydana geldiğini ortaya koymaktadır. Düzkaya volkanitinin lateritleşmesine bağlı olarak bölgede önemli demirli boksit yatakları gelişmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bazalt , Boksit , Düzkaya volkaniti , Jura , Sultan Dağları.

Etik Beyan

Bu çalışma MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi Başkanlığı’nın “Sultan Dağları’nın Jeolojisi ve Jeodinamik Evrimi” adlı projesi kapsamında gerçekleştirilmiştir. Çalışmada kullanılan paleontolojik örneklerin tanımlamaları Dr. Erkan EKMEKÇİ tarafından, petrografik örneklerin incelemeleri ise Dr. Meral GÜREL, Aylin PAÇALA ve Banu TÜRKMEN BOZKURT tarafından yapılmıştır. Jeokimyasal verilerin değerlendirilmesinde Prof. Dr. Gültekin TOPUZ’ un görüşlerinden yararlanılmıştır. Değerli katkılarından dolayı kendilerine teşekkür ederiz. Makalenin değerlendirilmesinde yapıcı katkı ve önerileri nedeniyle Prof. Dr. Nurullah Hanilçi’ye (İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa) ve ismi açıklanmayan diğer hakeme teşekkürü bir borç biliriz.

Teşekkür

Bu çalışma MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi Başkanlığı’nın “Sultan Dağları’nın Jeolojisi ve Jeodinamik Evrimi” adlı projesi kapsamında gerçekleştirilmiştir. Çalışmada kullanılan paleontolojik örneklerin tanımlamaları Dr. Erkan EKMEKÇİ tarafından, petrografik örneklerin incelemeleri ise Dr. Meral GÜREL, Aylin PAÇALA ve Banu TÜRKMEN BOZKURT tarafından yapılmıştır. Jeokimyasal verilerin değerlendirilmesinde Prof. Dr. Gültekin TOPUZ’ un görüşlerinden yararlanılmıştır. Değerli katkılarından dolayı kendilerine teşekkür ederiz. Makalenin değerlendirilmesinde yapıcı katkı ve önerileri nedeniyle Prof. Dr. Nurullah Hanilçi’ye (İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa) ve ismi açıklanmayan diğer hakeme teşekkürü bir borç biliriz.

Kaynakça

• Blumenthal, M.M. 1947. Seydişehir-Beyşehir Hinterlandındaki Toros Dağları’nın Jeolojisi. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Rapor No: 2, Ankara (yayımlanmamış).
• Boynton, W.V. 1984. Geochemistry of Rare Earth Elements: Meteorite Studies. In: Henderson, P., Ed., Rare Earth Element Geochemistry, Elsevier, New York, 63–114
• Bozkır, Y. 2007. Çarıksaraylar ile Kozluçay (Şarkikaraağaç- Isparta) arasındaki boksitlerin NTE’leri ve oluşum şartları. Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 105.
• Demirkol, C. 1977. Yalvaç-Akşehir dolayının jeolojisi. Doçentlik Tezi, Selçuk Üniversitesi Fen Fak. Yerbilimleri Bölümü. Konya.
• Eren, Y. 1991a. Engilli (Akşehir)-Bağkonak (Yalvaç) arasında Sultandağları Masifi’nin stratigrafisi, Ahmet ACAR Jeoloji sempozyumu, Bildiriler, Adana, 83–92.
• Eren, Y. 1991b. Akşehir Güneyinde Sultandağları Masifi Metatortul Kılıfının Mesoskopik Tektoniği, Akdeniz Üniversitesi Isparta Mühendislik Fakültesi Dergisi 6, 55–68.
• Ergen, A. 2023. Sultan Dağları’nın Doğanhisar (Konya)- Gelendost (Isparta) arasında kalan güney bölümünün tektono-stratigrafisi ve yapısal özellikleri. Doktora Tezi, Konya Teknik Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, 229.
• Ergen, A., Bozkurt, A., Ilgar, A., Tuncay, E., Doğan, A. 2021. Sultan Dağları’nın Jeolojisi ve Jeodinamik Evrimi, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Rapor No: 13958, 241. Ankara (yayımlanmamış).
• Görür, N., Oktay, F. Y., Seymen, İ., Şengör, A. M. C. 1984. “Palaeotectonic evolution of the Tuzgölü basin complex, Central Turkey: Sedimentary record of a Neo-Tethyan closure”. In The geological evolution of the eastern Mediterranean, Geol. Soc. Lond. Spec. Publ. no. 17 Edited by: Dixon, J. E. and Robertson, A. H. F. 467–482.
• Gutnic, M., Juteau, T. 1973. Un exemple de coulées volcaniques sous-Marines d’âge jurassique dans le Taurus de Pisidie, environnement sédimentaire, spilitisation des pillowlavas de Balçıkhisar (Turquie). Sci. Terre, XVIII (2), 115–141.
• Hanilçi, N. 2019. Bauxite Deposits of Turkey. Mineral Resources of Turkey, 681–730. doi:10.1007/978- 3-030-02950-0_15
• Ilgar, A., Ergen, A., Tuncay, E., Bozkurt, A. 2021. Basin margin tectonics and morphology as controls of delta type and architecture: Examples from the Mio-Pliocene Yalvaç Basin (SW Turkey), Turkish Journal of Earth Sciences, 30, 516–535.
• Ilgar, A., Ergen, A., Bozkurt, A., Tuncay, E. 2022. Sedimentology and Miocene-Pliocene depositional evolution of the stream-dominated alluvial fan deposits at circum-Sultandağları region, Bull. Min. Res. Exp. (2022) 168, 43–66.
• Koç, A., Kaymakcı, N., van Hinsbergen, D. J. J., Vissers, R. L. M. 2016. A Miocene onset of the modern extensional regime in the Isparta Angle: constraints from the Yalvaç double dagger Basin (southwest Turkey), International Journal of Earth Sciences 105, 1, 369–398.
• Koçak, K., Eren, Y., Işık, F. 2007. Kocakızıl (Akşehir- Konya) doleritinin petrografik ve jeokimyasal özellikleri, Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi 19(1), 93–104.
• Le Bas, J. M., Le Maitre, R.V., Streckeisen, A., Zanettin, B. 1986. A chemical classification of volcanic rocks based on the totalalkali-silica diagram, Journal of Petrology 27, 745–750.
• Miyashiro, A. 1974. Volcanic rock series in island arcs and active continental margins, American Journal of Science 274, 321–355.
• Monod, O. 1977. Recherches Geologique Mineralogique et Geochimegue des Bouxites de la Region d’Akseki Seydişehir (Taurus Occidental-Turquie). These Üniv. Pire et Marie Curie, Paris.
• Nemec, W., Alçiçek, M. C., Özaksoy, V. 2018. Sedimentation in a foreland basin within synorogenic orocline: Paleogene of the Isparta Bend, Taurides, SW Turkey. Basin Research 30, 650–670.
• Okay, A.I., Tüysüz, O. 1999. Tethyan sutures of northern Turkey. In The Mediterranean Basins: Tertiary Extension Within the Alpine Orogen (eds B. Durand, L. Jolivet, F. Horváth & M. Séranne), pp. 475–515, Geological Society of London, Special Publication 156.
• Öncel, M.S. 1995. Şarkikaraağaç-Yalvaç (Isparta) arasının jeolojisi ve boksit zuhurlarının mineralojik, petrografik, jeokimyasal incelemesi, Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, doktora tezi, Konya, 147.
• Öncel, M.S., Söğüt, A.R. 2008. Kaletepe Lateritik Boksit Zuhurunun Mineralojik ve Jeokimyasal İncelemesi. Selçuk Üniversitesi Mühendislik- Mimarlık Fakültesi Dergisi 23, 4.
• Özgül, N. 1976. Torosların bazı temel jeolojik özellikleri, Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni 19/1, 65–67.
• Özgül, N., Bölükbaşı, S., Alkan, H., Öztaş, Y., Korucu, M. 1991. Sultan Dağları-Sandıklı-Homa- Akdağ yöresinin jeolojisi. Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı, Rapor No: 3028. Ankara (yayımlanmamış).
• Öztürk, E.M. 1989. Balcıkhisar-Karadilli (Afyon) Dereköy (Isparta) dolayının jeolojisi: Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 319. İstanbul.
• Parlak, O., Dunkl, I., Karaoğlan, F., Kusky, T. M., Zhang, C., Wang, L., Koepke, J., Billor, Z., Hames, W.E., Şimşek, E., Şimşek, G., Şimşek, T., Öztürk, S.E. 2019. Rapid cooling history of a Neotethyan ophiolite: Evidence for contemporaneous subduction initiation and metamorphic sole formation. Geological Society of America Bulletin 131, 2011–2038.
• Robertson, A. H. F., Dixon, J. E. 1984. Introduction; Aspects of the Geological Evolution of the Eastern Mediterranean. In The Geological Evolution of the Eastern Mediterranean (eds J. E. Dixon & A. H. F. Robertson), pp. 1–74. Geological Society of London, Special Publication no. 17.
• Şengör, A. M. C., Yılmaz, Y. 1981. Tethyan evolution of Turkey: A plate tectonic approach, Tectonophysics, 75, 181– 241.
• Umut, M., Karabıyıkoğlu, M., Saraç, G., Bulut, V., Demirci, A. R., Erkan, M., Kurt, Z., Metin, S., Özgönül, E. 1987. Tuzlukçu-Ilgın-Doğanhisar-Doğanbey (Konya ili) ve dolayının jeolojisi, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü, Rapor No: 8246, 38, Ankara (yayımlanmamış).
• Yağmurlu, F. 1991. Yalvaç-Yarıkkaya Neojen havzasının tektono-sedimanter özellikleri ve yapısal evrimi, Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü Dergisi 112, 1–13.
• Yılmaz, Y. 1993. New evidence and model on the evolution of the southeast Anatolian Orogen. Geological Society of America Bulletin 105, 251–271.