İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Madenciliğin Durumu (1939-1945)

Year 2020, Issue: 18, 27 - 42, 10.07.2020

Hilal Karavar

Abstract

Osmanlı İmparatorluğu döneminde gerek kapitülasyonlar gerekse yetersiz sanayi kuruluşları sebepleriyle madenler ülke hesabına kullanılamadı. Kapitülasyonlardan yararlanan Avrupalılar, Türk madenlerini kendi fabrikaları için kullanma imkanı buldular. Türk madenlerinin Türkiye’nin sanayileşmesinde kullanılması fikri 17 Şubat-4 Mart 1923 yılında İzmir’de toplanan Türkiye İktisat Kongresinde ele alındı. Nitekim burada alınan kararlar daha sonraki yıllarda uygulamaya konuldu. Atatürk döneminde kredi sağlayacak olan bankaların kurulması, MTA’nın kurulması, kükürt, kömür ve bakır madenlerinin yabancı sermayede olan hisselerinin satın alınması, maden çıkartılan bölgelere demiryolu/liman yapımlarına başlanmasını, Karabük Fabrikalarının temellerinin atılmasını madencilik alanında yapılan faaliyetler arasındadır. Atatürk’ün 10 Kasım 1938’deki ölümünün ardından cumhurbaşkanı seçilen İsmet İnönü’nün Atatürk döneminde yapılan faaliyetleri devam ettirmeye çalıştığı görülmektedir. Ancak İkinci Dünya Savaşı’nın başlaması bazı olağanüstü uygulamaları beraberinde getirdi. Milli Koruma Kanunu, Varlık Vergisi bu kapsamdadır. 26 Ocak 1940’ta yürürlüğe giren Milli Koruma Kanunu ile Zonguldak Kömür Havzasında bulunan İş Bankası’na ait Maden Kömürü İşleri, İtalyan sermayeli Türk Kömür Madenleri ve diğer küçük işletmeler birleştirilerek Etibank Ereğli Kömür İşletmelerinin yönetimi altında birleştirildi Ayrıca “Ereğli Kömür Havzasındaki Ocakların Devletçe İşlettirilmesi Hakkında Kanun” yürürlüğe girdi. Böylece kömür havzası devletleştirildi. 1939-1945 yılları arasında madencilik alanında gerçekleşen en büyük ilerleme Raman’da ekonomik olarak işleyecek değere sahip petrol bulunmuş olunmasıdır. Bakır madenlerinin üretime geçmesi, krom üretiminin arttırılması özellikle savaş ekonomisi içinde Türkiye için döviz kaynağı olarak kullanılmasına sağladı. Karabük Demir Çelik Fabrikaları da yine bahsi geçen yıllar içinde üretim faaliyetine başladı. Maden sevkiyatının kolaylaştırabilmesi için nakliye işleri kolaylaştırılmaya, maden işçilerinin beslenme/barınma sorunları çözülmeye çalışıldı.

Keywords

İkinci dünya savaşı, kömür, bakır, raman, krom, demir

References

• Aydın, M. K., 2019. Milli Korunma Kanunun Hayata Geçirilişi (1940) ve Tek Parti Uygulamaları. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 29/1.
• Atay, F. R. (3 Temmuz 1934). Müddetli Program. Hâkimiyet-i Milliye.
• Cumhuriyetin İlk ve Saltanatın son 22 Yılı İçinde Türk Madenciliği (Ekim 1945). Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Mecmuası. 2/34.
• Çehreli, A., 1966. Türkiye Demir ve Çelik İşletmelerinde İşçi-İşveren Münasebetleri. Sosyal Siyaset Konferansları. İstanbul. 137-150.
• Demir, Ö., 2010. Ergani-Maden Bakır İşletmesi Tarihi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih anabilim Dalı yüksek lisans tezi. Elazığ.
• Doğan, H., 2014. Cumhuriyet Gazetesine Göre II. Dünya Savaşı Döneminde Almanya (1939-1945). Yüksek Lisans Tezi. Konya.
• Esirgen, S. Ö., 2011. II. Meşrutiyet Meclis Tutanaklarına Göre Menafii Umumiyeye Müteallik İmtiyazat Hakkında Kanun”un Kabulü. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 65/ 4
• Ete, M., 1947. Türkiye Ekonomisinde Madenlerimizin Yeri ve Önemi. Türk Ekonomisi. 5/ 45-47.
• İleri, T., 2009. Türkiye Cumhuriyeti'nin Maden Politikaları (1923-1960). Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih anabilim Dalı Doktora Tezi. Samsun.
• Koç, N., 2011. Türk-İngiliz Dostluğunun Tezahürü ve Karabük Demir Çelik Fabrikalarının Kuruluşu. Türk-İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi. Konya: 6/11.
• Kütükçüoğlu, M., 2009. Milli Şef Döneminde Karabük. Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi. İstanbul.
• Neziroğlu, İ., Yılmaz, T., 2013. Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (24 Nisan 1920-22 Mayıs 1950) cilt 1. Ankara: TBMM Basımevi.
• Ökçün, G. 1971a. XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Maden Üretiminde Türk, Azınlık ve Yabancı Payları. Ankara.
• Ökçün, G. 1971b. Türkiye İktisat Kongresi 1923-İzmir Haberler-Belgeler-Yorumlar. Sevinç Matbaası. Ankara.
• Özduman, A.R., 2008. II. Dünya Savaşında Türk Basınında Türk-Alman İlişkileri. Yüksek Lisans Tezi: İstanbul.
• Öztürk, M., 2013. İkinci Dünya Savaşı Türkiye’sinde Olağanüstü Ekonomik Kararlar: Milli Koruma Kanunu ve Varlık Vergisi. Tarih Araştırmaları Dergisi. 32/54.
• Önal, G., 2015. Türkiye’nin Maden Kaynakları ve Ekonomiye Katkısı. Madencilik. İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları. 69.
• Tamzok, N., 2008. Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminden Çok Partili Döneme Madencilik Politikaları, 1861-1948. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi. 63/4.
• Tekeli, İ., İlkin, S. 2016. İktisadi Politikaları ve Uygulamalarıyla İkinci Dünya Savaşı Türkiyesi. Cilt 2. İstanbul: İletişim Yayıncılık.
• Tez, Z., 2011. Madencilik, Metalürji ve Mineralojinin Çileli Tarihi. Doruk Yayınları: İstanbul.
• Türk, H.S., 1979. Devletçe İşletilecek Madenler Hakkında Kanun Üzerine Açıklamalar. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 36/1.
• Yorulmaz, Ş., 1994. Aydın Vilayeti’nde Madenler (1850-1908). Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü (yayımlanmamış doktora tezi): İzmir.
• Zarakoğlu, A., 1958. Türkiye'nin Maden ve Enerji Ekonomisinde Etibank. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 15/1
• Web 1: http://www.toplum.net/modules/wordbook/entry.php?enteryID=5777/Madencilik-nedir+Madencilik-net ,erişim tarihi 10.11.2019.