USÛLDEN ESASA TÜRK DÜŞÜNCESI

Yıl 2017, Cilt: 14 Sayı: 51, 137 - 200, 15.08.2017

Bedri Gencer

Öz

Türkiye’de yapılan düşünce tarihi incelemelerinde genelde “usûl”den ziyade “esas”ın, düşünürlerin “nasıl” düşündüklerinden ziyade “ne” düşündüklerinin
ele alındığı söylenebilir. Hâlbuki esas=ne, usûl=nasıl tarafından belirlenir; dolayısıyla düşünürlerin “nasıl” düşündükleri anlaşılamadan “ne”
düşündükleri tam anlaşılamaz. Burada düşünmenin “nasıl”lığından kasıt, çağımızda Karl Mannheim’ın öncülük ettiği bilgi sosyolojisi disiplininden mülhem sosyolojik düşünce tarihçiliğinden beklendiği gibi, düşüncelerin vücut bulduğu içtimaî ortamı aydınlatmanın, düşünüşe tesir eden âmilleri ortaya koymanın ötesinde “düşünce tarzları”nı ortaya koymaktır. Düşünce tarzları ise düşünme fiilinin sebep ile sonucu olarak fâil ile mefûlünü (düşünce) de katarsak on parametre tarafından belirlenir. Nazarî olarak âlim
bilen, malum bilinen, ilim ise âlim ile malum arasındaki nisbetin adı, dolayısıyla ilim, maluma ârız bir vasıftır.

Anahtar Kelimeler

usul, esas, Eürk Düşüncesi

Kaynakça

• AÇIKGENÇ, Alparslan (2010). “Social Thought is Rooted in Cultural and Religious Tradition,” Interview by The Iranian Sociological Association, http://en.isa.org.ir/content/interviewalparslan- a%C3%A7ikgen%C3%A7-social-thought-rooted-cultural-and-religioustradition.
• AGHAIE, Kamran Scot-Marashi, Afshin (2014). Rethinking Iranian Nationalism and Modernity. Texas: University of Texas Press.
• AHMED, Cevdet (1986). Tezâkir, I-IV. Cavid Baysun (yay.), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• AHMED, Muhiddin (2004). Modern Türklükte Kültür Hareketi. çev. Suat Mertoğlu (trc.), İstanbul: Küre.
• AKMAN, Nuriye (2004). Başka Sorum Yok. İstanbul: Benseno.
• AKTAY, Yasin (yay.) (2005). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt 6: İslâmcılık. İstanbul: İletişim.
• AMANAT, Abbas-Vejdani, Farzin (eds.) (2012). Facing Others: Iranian Identity Boundaries and Modern Political Cultures. New York: Palgrave Macmillan.
• ANADOL, Cemal–Abbaslı, Nazile-Abbasova, Fazile (2002). Türk Kültürü ve Medeniyeti. İstanbul: Bilge Karınca.
• ARSAN, Nimet (yay.) (1981). Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, I-III. Ankara: Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• AYSEVER, R. Levent (1987). Türk Düşünce Tarihinde Yöntem Sorunları: Hilmi Ziya Ülken ve Düşünce Tarihi (Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi).
• AZAMAT, Nihat (2005). “Maraşlı Ahmed Tâhir Efendi,” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXVIII/38-39, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. BAŞKAL, Zekeriya (2004). Claiming Yunus Emre: Historical Contexts and the Politics of Reception (Doctoral Dissertation, University of Wisconsin, Madison).
• BERKES, Niyazi (1975). İslamcılık Ulusçuluk Sosyalizm: Arap Ülkelerinde Gördüklerim Üzerine Düşünceler. Ankara: Bilgi.
• BEYAZ, Yasin (2012). Nesir Yazılarına Göre Necip Fazıl’ın Düşünce Dünyası (Doktora Tezi, Trakya Üniversitesi).
• CAPRA, Fritjof (1989). Batı Düşüncesinde Dönüm Noktası. Mustafa Armağan (trc), İstanbul: İnsan.
• CÜNDİOĞLU, Dücane (1996). “Ernest Renan ve “Reddiyeler” Bağlamında İslâm-Bilim Tartışmalarına Bibliyografik Bir Katkı,” Divan 1/2: 1–94.
• CÜNDİOĞLU, Dücane , (1999). “Çağdaş Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: Osmanlı Tefsir Mirası,” İslâmiyat 2/4 (Ekim-Aralık): 51-73.
• Dostluk Üzerine Fethi Gemuhluoğlu Kitabı (2014). İstanbul: İz.
• DUPRE, Louis (1959). Marx’s Social Critique of Culture. New Haven: Yale UP. EdebiFikir (2013). “Yazarlardan Beklenen Kitaplar ve Projeler,” 14 Mayıs 2013 http://www. edebifikir.com/kitap/yazarlardan-beklenen-kitaplar-projeler.html.
• ERDOĞAN, Mustafa (2010). “Cemaat, Cemiyet ve Ulus Devlet,” Demokrasi Platformu 6-23/1 (Yaz): 1-14.
• ERVERDİ, Ezel (yay.) (1992). Nurettin Topçu’ya Armağan. İstanbul: Dergâh. , (yay.) (2000). Elbistanlı Rahmi Eray. İstanbul: Dergâh.
• FAZLIOĞLU, İhsan (2014). Kayıp Halka: İslam-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Anlam Küresi. İstanbul: Papersense.
• GENCER, Bedri (2010). “Osmanlı İslâm Yorumu,” Doğu Batı 13/54: 61–95.
• GENCER, Bedri, (2013). “Şeriatçılıktan Medeniyetçiliğe İslâmcılık: Bir İslâmcılık Tipolojisine Doğru,” Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi ve Hareketi, İsmail Kara-Asım Öz (yay.), 69-98, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi.
• GENCER, Bedri, (2014a). İslâm’da Modernleşme, 1839-1939. Ankara: Doğu Batı.
• GENCER, Bedri, (2014b). “Dinî Düşünce Olarak Fıkıhtan Küllî İlim Olarak Hikmete,” Akademide Felsefe Hikmet ve Din, Bayram Ali Çetinkaya (yay.), 225-246, Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi.
• GENCER, Bedri, (2014c). “Modern Medeniyet Tasavvuruna Giriş,” Medeniyet Araştırmaları Dergisi 1/1 (Ocak): 21-57.
• GENCER, Bedri, (2014d). “Ekmelüddîn Bâbertî: İslâm Düşüncesi Olarak Fıkhın Yeniden Yapılandırılması,” Ekmelüddîn Bâbertî’yi Keşif Yolunda I. Ekmelüddîn Bâbertî Sempozyumu 28-30 Mayıs 2010, Selçuk Coşkun (yay.), 23-60, Bayburt: Bayburt Üniversitesi.
• GÖKALP, Ziya (1976). Türk Töresi. Hikmet Dizdaroğlu (yay.), Ankara: Devlet Kitapları.
• GÖLE, Nilüfer (1997). “Secularism and Islamism in Turkey: The Making of Elites and Counter- Elites,” Middle East Journal 51/1 (Winter): 46–58.
• GÖRGÜN, Tahsin (2003). “Osmanlı Düşüncesi Nasıl Anlaşılabilir?-Osmanlı Düşüncesinin Anlaşılmasında Karşılaşılan Bazı Zorluklar Üzerine-“, Türklük Araştırmaları Dergisi 13-14 (Eylül): 29-46.
• GÖRGÜN, Tahsin, (2010). “Klasik Türk Düşüncesinin Temel Meseleleri ve Molla Fenârî”, Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa) -Bildiriler-, Tevfik Yücedoğru, Orhan Ş. Koloğlu, Ulvi Murat Kılavuz, Kadir Gömbeyaz (yay.), 177-188, Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi.
• , (2014). “Tesiri Devam Eden Bir İlim Adamı Erol Güngör,” 27 Nisan 2014, http://www. dunyabizim.com/?aType=haberYazdirandArticleID=16725andtip=haber.
• Haber Kültür (2011). “Muhteşem Türkler Almanya’da: Bedri Gencer ile Yusuf Kaplan’ın Almanya Çıkarması,” 28 Nisan 2011, http://www.haberkultur.net/HD3289_-muhtesem-turkleralmanyada. html.
• HANAOKA, Mimi (2011). Umma and Identity in Early Islamic Persia (Doctoral Dissertation, Columbia University).
• HAZARD, Paul (1973). Batı Düşüncesindeki Büyük Değişme. Erol Güngör (trc.), İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• HOWARD, Thomas Albert (1999). “Jacob Burckhardt, Religion, and the Historiography of “Crisis” and “Transition”,” Journal of the History of Ideas 60/1 (January): 149-164.
• İBNİ CÜZEYY, Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed (2011). Takrîbü’l-Vusûl ilâ ‘Ilmi’l-Usûl. Muhammed Hasan İsmail (yay.), Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye.
• İBNİ KEMAL, Ahmed Şemseddin (1296). er-Risâletü’l-Münîre. İstanbul: Matbaa-i Sahhaf Ahmed Efendi.
• İBNİ Miskeveyh (2011). Tehzîbü’l-Ahlâk. ‘Imâd el-Hilâlî (yay.), Beyrût: Menşûrâtü’l-Cemel.
• İPŞİRLİ, Mehmet “Bâbıâli,” (1991). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, IV/378-386, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• İREM, Nazım (1999). “Muhafazakâr Modernlik, ‘Diğer Batı’ ve Türkiye’de Bergsonculuk,” Toplum ve Bilim 82 (Güz): 141-179.
• KAPLAN, Yusuf (2011). “Evet, İsyan; Ama Geliyoruz!” Yeni Şafak 18 Kasım 2011, http://www. yenisafak.com.tr/yazarlar/yusufkaplan/evet-isyan-ama-geliyoruz-29832.
• KAPLAN, Yusuf, (2012a). “Medeniyet Fikri”nin Neresindeyiz? (3)” Yeni Şafak 30 Ocak 2012, http:// www.yenisafak.com/yazarlar/yusufkaplan/medeniyet-fikrinin-neresindeyiz-3-30849.
• KAPLAN, Yusuf, (2012b). “Cündioğlu, Bizi Nerede/n ve Ne/re/ye “Çağırıyor”?” Yeni Şafak 25 Kasım 2012, http://www.yenisafak.com.tr/yazarlar/yusufkaplan/cundioglu-bizi-nereden-venereye- cagiriyor-35118.
• KAPLAN, Yusuf, (2013a). “Sünnet-i Seniyye ve Fütûhât-ı Medeniyye Manifestosu,” Yeni Şafak 25 Ağustos 2014, http://www.yenisafak.com.tr/yazarlar/yusufkaplan/sunnet-i-seniyye-vefut% C3%BBh%C3%A2t-i-medeniyye-manifestosu-36250.
• KAPLAN, Yusuf, (2013b). “Müslüman Zihni’nin Bunalımı-2: Medeniyet Buhranı ve Felsefe,” Yeni Şafak 22 Eylül 2013, http://www.yenisafak.com.tr/yazarlar/yusufkaplan/musluman-zihnininbunalimi- 2-medeniyet-buhrani-ve-felsefe-39686.
• KAPLAN, Yusuf, (2015a). “Medrese ve Tekke Olmadan Aslâ!” Yeni Şafak 27 Mart 2015, http:// www.yenisafak.com.tr/yazarlar/yusufkaplan/medrese-ve-tekke-olmadanasl% C3%A2-2009758.
• KAPLAN, Yusuf, (2015b). “Entelektüel ve Akademisyenle Nereye Kadar?” Yeni Şafak 30 Mart 2015, http://www.yenisafak.com.tr/yazarlar/yusufkaplan/entelektuel-ve-akademisyenlenereye- kadar-2009820.
• KAPLAN, Yusuf, (2015c). “Tanzimattan İtibaren Türk Aydını Kapıkuludur,” Çilingir 1 (Mayıs): 30-39. KARA, İsmail (2012). Din ile Modernleşme Arasında: Çağdaş Türk Düşüncesinin Meseleleri. İstanbul: Dergâh. KARA, Seyfullah (2006). Selçuklular’ın Dinî Serüveni: Türkiye’nin Dinî Yapısının Tarihsel Arka Planı. İstanbul: Şema.
• KAPLAN, Yusuf, (2007). Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İstanbul: İz.
• KARAMAN, Hüseyin (2009). “Nurettin Topçu’nun Düşünce Dünyasında Mevlânâ”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/16 (2009/2): 5-28.
• KARASİPAHİ, Sena (2009). Muslims in Modern Turkey: Kemalism, Modernism and the Revolt of the Islamic Intellectuals. London and New York: I.B. Tauris.
• KARPAT, Kemal (1971). “Siyasî İlimler Araştırmaları,” Türkiye’de Sosyal Araştırmaların Gelişmesi, Nusret Fişek (yay.), 57–71, Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Kâtib Çelebi (1980). Mîzânü’l-Hakk fi İhtiyâri’l-Ahakk. Orhan Şaik Gökyay (yay.), İstanbul: Tercüman.
• KEY, Alexander (2012). A Linguistic Frame of Mind: al-Rāġib al-Iṣfahānī and What It Meant to Be Ambiguous (Doctoral Dissertation, Harvard University). KHAN, Mohammed Ayub (2014). “Universal Islam: The Faith and Political Ideologies of Maulana Barakatullah ‘Bhopali’, Sikh Formations: Religion, Culture, Theory 10/1: 57-67.
• KIA, Mana (2011). Contours of Persianate Community, 1722-1835 (Doctoral Dissertation, Harvard University).
• KISAKÜREK, Necip Fazıl (1965). Ulu Hakan II. Abdülhamid Han. İstanbul: Ötüken.
• KISAKÜREK, Necip Fazıl, (1968). İdeolocya Örgüsü. İstanbul: Kayseri Yüksek İslam Enstitüsü Talebe Derneği.
• KISAKÜREK, Necip Fazıl, (2010). Bâbıâli. Büyük Doğu.
• KNYSH, Alexander D. (1999). Ibn ‘Arabī in the Later Islamic Tradition: the Making of a Polemical Image in Medieval Islam. Albany: State University of New York Press.
• KUMRULAR, Özlem (yay.) (2005). Dünyada Türk İmgesi. İstanbul: Kitap.
• LEPENIES, Wolf (1988). Between Literature and Science: The Rise of Sociology. Cambridge: Cambridge UP.
• LEWIS, Bernard (1962). “Ottoman Observers of Ottoman Decline,” Islamic Studies 1/1: 71–87.
• MAKSOUD, Hala Salaam (1989). The Islamic Content of Arab Nationalist Thought, 1908-1944 (Doctoral Dissertation, Georgetown University).
• MALIK, Nadeem Shafiq (ed.) (1998). The Political Segacity of Iqbal. Islamabad: National Book Foundation.
• MARDİN, Şerif (1994). “Cultural Change and the Intellectual: A Study of the Effects of Secularization in Modern Turkey: Necip Fazil and the Naksibendi,” Cultural Transitions in the Middle East, Şerif Mardin (ed.), 189-213, Leiden: Brill.
• MARDİN, Şerif (2008). Jön Türklerin Siyasî Fikirleri. İstanbul: İletişim.
• MEEKER, Michael E. (1991). “The New Muslim Intellectuals in the Republic of Turkey,” Islam in Modern Turkey: Religion, Politics and Literature in a Secular State, Richard Tapper (ed.), 189-219, London: IB Tauris.
• MILLER, Barnette (1941). The Palace School of Muhammad the Conqueror. Cambridge: Harvard UP.
• MOLAND, Lydia L. (2011). Hegel on Political Identity: Patriotism, Nationality, Cosmopolitanism. Evanston: Northwestern UP.
• MURPHY, Timothy (1997). The Oldest Social Science? Configurations of Law and Modernity. New York: Oxford UP.
• Musa Kazım (1336/1917). Külliyât-ı Şeyhülislâm Musa Kazım: Dinî, İctimâî Makaleler. İstanbul: Evkaf-ı İslâmiye Matbaası.
• EL-MÜTTAKÎ, ‘Alâeddîn ‘Alî (2004). Kenzü’l-‘Ummâl fî Süneni’l-Akvâli ve’l-Ahvâl, I–XVIII. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyyye.
• OCAK, Ahmet (2002). Selçukluların Dinî Siyaseti (1040-1092). İstanbul: Tarih ve Tabiat Vakfı.
• ÖZDALGA, Elisabeth (ed.) (2005) Late Ottoman Society: the Intellectual Legacy. London: Routledge Curzon.
• ÖZEL, İsmet (2010). Kalın Türk. İstanbul: Şûle.
• , (2013). Üç Mesele: Teknik-Medeniyet-Yabancılaşma. İstanbul: TİYO.
• ÖZTÜRK, Özkan (2007). Çağdaş Türk Düşüncesinde İbn Arabi Felsefesinin Ele Alınışı (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi).
• PURI, Balraj (1996). “Azad and Iqbal: A Comparative Study,” Economic and Political Weekly 31/10 (March 9): 591-595.
• RAE, Heather (2002). State Identities and the Homogenisation of Peoples. New York: Cambridge UP.
• ER-RÂVENDÎ, Muhammed b. Ali b. Süleyman (1957). Râhatü’s-Sudûr ve Âyetüs-Sürûr. Ahmet Ateş (trc.), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• SAFI, Omid (2006). The Politics of Knowledge in Premodern Islam: Negotiating Ideology and Religious Inquiry. Chapel Hill: University of North Carolina Press. SHISSLER, A. Holly (2003). Between Two Empires: Ahmet Ağaoğlu and the New Turkey. London: I. B. Tauris.
• SILVERSTEIN, Brian (2005). “Islamist Critique in Modern Turkey: Hermeneutics, Tradition, Genealogy,” Comparative Studies in Society and History 47/1 (January): 134-160.
• EŞ-ŞÂFİÎ, Muhammed b. İdris (2010). er-Risâle. Abdülfettah b. Zâfir Kebbâre (yay.), Beyrût: Dâru’n-Nefâis.
• ŞEHBENDERZÂDE, Filibeli Ahmed Hilmi (1910). “Fenalık Nerede?”, Hikmet 34, s. 1-2, 8 Aralık 1910/5 Zilhicce 1328/25 Teşrinisani 1326.
• ŞEKER, Şemsettin (2013). Ders ile Sohbet Arasında: On Dokuzuncu Asır İstanbul’unda İlim, Kültür ve Sanat Meclisleri. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• ŞENTÜRK, Recep (1996). İslâm Dünyasında Modernleşme ve Toplumbilim. İstanbul: İz.
• TOPÇU, Nurettin (1978). Milliyetçiliğimizin Esasları. İstanbul: Dergâh.
• TOPÇU, Nurettin, (1998). İslâm ve İnsan, Mevlânâ ve Tasavvuf. İstanbul: Dergâh. TOPRAK, Binnaz (1981). Islam and Political Development in Turkey. Leiden: E.J. Brill.
• TOPÇU, Nurettin, (1987). “Islamist Intellectuals of the 1980s in Turkey,” Current Turkish Thought 62 (Spring): 2–19.
• TOPÇU, Nurettin, (1993). “Islamist Intellectuals: Revolt Against Industry and Technology,” Turkey and the West: Changing Political and Cultural Identities, Metin Heper, Ayşe Öncü, Heinz Kramer (eds.), 237–257, London: IB Tauris.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya (1983). İslam Felsefesi. İstanbul: Ülken.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya, (2000). İslam Düşüncesi. İstanbul: Ülken.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya, (2007). Türk Tefekkürü Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi.
• YILDIRIM, Kazım (2010). Türk İslam Düşüncesinde Muhyiddin İbn’ül Arabi. İstanbul: H.