ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİNDE DİN VE AKIL İLİŞKİLERİNİ GELENEK VE MODERNLİK BAĞLAMINDA OKUMANIN SORUNLARI: CÂBİRÎ ÖZELİNDE BİR ELEŞTİREL SORUŞTURMA

Year 2016, Volume: 13 Issue: 48, 11 - 39, 15.08.2016

Mehmet Ulukütük

Abstract

Çağdaş İslâm düşünürlerinden M. A. el-Câbirî (1936-2010), modern ilgi ve kaygılarla yöneldiği tarihsel İslâm düşüncesinin epistemolojik paradigmaları üzerindeki okumalarını provakatif bazı iddialarla sonuçlandırır. Ancak onun sonuçlarından ziyade bu sonuçlara ulaşırken takip ettiği yöntem ve temel ön-kabullerinin analizi sonuçlardan daha önemli görünmektedir. Bu makalede Câbirî’nin İslâm düşüncesi okumalarındaki ön kabullerinden ve tüm analizlerine sirayet etmiş olan din ile akıl arasındaki analizlerine yoğunlaşacağız. Özellikle din-akıl ilişkilerini modern düşüncenin ön kabulleri üzerinden anlamaya çalışmasının onu gelenek-modern dikotomisine sevk ettiğini tespit edeceğiz. Din ve akıl ilişkilerini gelenek-modernlik kategorisi üzerinden okumanın hem bugünün yanıltıcı paradigmaları açısından büyük bir sorun teşkil ettiğini hem de İslâm düşüncesinin tarihsel mirasını sahih bir biçimde anlaşılmasını da engellediği ifade edeceğiz.

Keywords

Din-Akıl İlişkileri, Gelenek- Modernlik Kategorisi, Çağdaş İslâm Düşüncesi, M. A. Cabiri, Aydınlanma Düşüncesi

References

• ABRAHAMOV, Binyamin, (2010). İslâm Kelamı-Gelenekçilik ve Akılcılık-, Çev. E. B. Sağlam, İnsan Yay. İstanbul.
• ADORNO, Theodor, (1998). “Reason and Revelation”, In Critical Models: Interventions and Catchwords, trans. Pickford, H. Columbia University Press, New York.
• AL-AZMEH, Aziz, (2003). İslâmlar ve Moderniteler Çev. Elçin Gen, İletişim Yay, İstanbul.
• ALİ ZEHRE, Ahmed, (2009). el-Aklü’l-Arabî bünye ve binâ: dirâse nakdiyye li-meşrûi’l-Câbiri, Darü’l-Arrab; Daru Nur, Dımaşk.
• ALİ, Muhammed, (1983). el-Aql ve’l-Kalb fi’l-Kur’an ve’s-Sunne, Daru’l-İlmi li’l-Melayin, Beyrut
• ALPYAĞIL, Recep, (2007). Derrida’dan Caputo’ya Dekonkstrüksiyon ve Din, İz Yay. İstanbul.
• , (2005). “Dil Oyunları’ ve ‘Aile Benzerliği’ Analojilerinden Meşşailerin Felsefe- Din Münasebetine Olan Katkılarını Yeniden Yapılandırmaya Yol Çıkar mı?”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:11.
• , (2007). “Faslu’l-Makâl’i Wittgensteincı Bir Bağlamda Okumak”, Uluslararası İbn Rüşd Sempozyumu, Sivas.
• , (2010). Türkiye’de Otantik Felsefe Yapabilmenin İmkânı ve Din Felsefesi-Paul Ricauer Üzerine Bir Soruşturma-, İz Yay, İstanbul.
• ALTINTAŞ, Ramazan, (2003). İslâm Düşüncesinde İşlevsel Akıl, Pınar Yay. İstanbul.
• ARBERRY, Arthur John, (1971). Revelation and Reason in Islam, George Allen and Unwin, London.
• ASHGATE, J.R. Carrette, Ed, (1999). Religion and Culture by Michel Foucault. Manchester: Manchester University Press/New York, Routledge.
• , (2000). Foucault and Religion: Spiritual Corporality and Political Spirituality, Routledge, London.
• ASLAN, Adnan, (2009). “İslâm Düşüncesi Bağlamında Din Felsefesi Mümkün mü?”, Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi Sayı: 2.
• ASLAN, İbrahim, (2014). Kâdı Abdulcebbar’a Göre Dinin Aklî ve Ahlakî Savunusu, Otto Yay. Ankara.
• BERKAVİ, Ahmed, (2004). et-Türas ve’n-nehda: kırae fî a’mali Muhammed Abid Cabiri, i’dad
• Ahmed Berkavi, Ahmed Mazi, Cemâl Müfrec, Hasan Hanefi, Tarık Beşiri, Kemal Abdüllatif, Merkezu Dirasati’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut.
• BERNAUER, J.R. Carrette, (2004). Michel Foucault and Theology: The Politics of Religious Experience, Hampshire Aldershot.
• BOULLATA, Issa J. (1990). Trends and Issues in Contemporary Arab Thought. State University of New York Press, Albany.
• CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, (1984). “Turâs ve Tehaddiyâtu’l-Asr”, Mecelletü’l-Mevkifi’l-Arabî, Yıl: 8, S. 55, s. 104-110, Kahire.
• , (1991). Turas ve’l-Hadase, el-Merkezu’s-Sekafiyyu’l-Arabî, Beyrut.
• , (1999). Arap-Islamic Philosophy: A Contemporary Critique, (Trans. A. Abbassi), The Center for Middle Eastern Studies Austin.
• , (2000). Arap/İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, Çev. Burhan Köroğlu, Hasan Hacaklı, Ekrem Demirli, Kitabevi Yay. İstanbul.
• , (2001a). Aqlu’l-Ahlakiyyi’l-Arabî: Dirâsah Tahlîliyyah Naqdiyyah li-Nizami’l Qayyim fî Seqâfeti’l-Arabiyyeh, Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut.
• , (2001b). Arap/İslâm Aklının Oluşumu, Çev. İbrahim Akbaba, Kitabevi Yay. İstanbul.
• , (2001c). Çağdaş Arap-İslâm Düşüncesinde Yeniden Yapılanma, (Çev. A. İhsan Pala, M. Şirin Çıkar), Kitabiyat Yay. Ankara.
• , (2003). Felsefî Mirasımız ve Biz, Çev. A. Sait Aykut, Kitabevi Yay. İstanbul.
• CAPUTO, John, (1997). The prayers and Tears of Jacques Derrida: Religion Without Religion, Indiana University Press Bloomington.
• CHADWICK, Owen, (2004). 19. yüzyılda Avrupalı Aklın Sekülerleşmesi, (Çev. M. T. Aslan), Birey Yay. İstanbul.
• DAVUTOĞLU, Ahmet, (1996). “İslam Düşünce Geleneğinin Temelleri, Oluşum Süreci ve Yeniden Yorumlanması”, Divan İlmî Araştırmalar Dergisi, s. 1-44.
• DERRIDA, Jacques, (2001). Acts of Religion, Ed. Gil Anidjar, New York, Routledge.
• TİRMİZÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali el-Hakîm, (1958). Beyânu’l-Fark beyne’s-Sadr ve’l-Kalb ve’l-Fuâd ve’l-Lübb, Kahire.
• EBU-RABİ, İbrahim, (2003). Modernlik ve Çağdaş İslâm Düşüncesi, Çev. Ü. Çağlar, F. Altun, Ö. Oral, N. H. Yavuz, Yöneliş Yay, İstanbul.
• , (2005). Çağdaş Arap Düşüncesi-1967 Sonrası Arap Entelektüel Tarihi Araştırmaları, Çev. İbrahim Kapaklıkaya, Anka Yay. İstanbul.
• ED-DÂHÎ, Muhammed, (2011). et-Türâs ve’l-hadâse fi’l-meşrûi’l-müfekkirî li-Muhammed Abid el-Câbirî, Dârü’t-Tevhidi, Rabat.
• EL-BODUR, Selman (1992). “et-Turas ve’l-Muasıra: Ruyetun Cedidetun li felsefetin arabiyyetin muasıratin” el-Mecelletu’l-Felsefiyyetu’l-Arabiyye” Cilt: 3, Sayı: 1.
• ESEN, Muammer (2009). “Dinî Düşüncede Tecdid”, Kelam Araştırmaları Dergisi, Sayı: 7. 2.
• EVKURAN, Mehmet (2004). “Kelâm İlminin Yeniden İnşâsı Sözünün Anlamı ve İçeriği Üzerine”, Fırat Ü. İlâhiyat Fakültesi Tarafından 13-15 Eylül 2004 tarihleri arasında düzenlenen “IX. Kelâm Anabilim Dalı Koordinasyon Toplantısı ve Kelâm İlminin İnşâsında Geleneğin Yeri” konulu Sempozyumu 2004.
• FERRÛH, Ömer (1986). Tecdîd fi’l-muslimîn lâ fi’l-islâm, Beyrut.
• FOSTER, Frank Hugh (1909). “The Theology of the New Rationalism,” The American Journal of Theology 13/3.
• GENCER, Bedri (2008a). “Garp Meselesi: Son Osmanlı ve Mısır Aydınlarının Batı Medeniyeti Tasavvuru”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, Yıl: 4 - Sayı: 16-17, Bahar-Yaz.
• , (2008b). “On Dokuzuncu Asırda “Yararcı İslâm” Anlayışının Doğuşu”, Bilimname Düşünce Platformu, s. sayı: XV.
• , (2014). İslâm’da Modernleşme: 1839-1939, 3. Baskı Doğu Batı Yay, Ankara 2014.
• GOLDZIHER, Ignaz (1982). Zahirîler- Sistem ve Tarihleri, Çev. C. Tunç, Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi Yay. Ankara.
• GRAIOUID, Said (2010). “M. A. Jabri and Abdallah Laroui on Modernity and Tradition: The Design of Grand Narratives”, Langues et Litteratures, 20.
• GRIFFEL, Frank (2002). “The Relationship Between Averroes and al-Ghazali as it Presents Itself in Averroes’ Early writings, Especially in his Commentary on al-Ghazali’s al Mustasfa”, In Medieval Philosophy and the Classical Tradition in Islam, Judaism, and Christianity. Edited by John Inglis, Richmond: Curzon Press, pp. 51-63.
• GUTAS, Dimitri (2010). İbn Sinâ’nın Mirası, Der-Çev. M. Cüneyt Kaya, Klasik Yay. İstanbul.
• GÜNEŞ, Abdulbaki (2003). Kur’an’da İşlevsel Akla Verilen Değer, Ahenk Yay. Van.
• HANEFİ, Hasen (1984). “Turâs ve Tehaddiyâtu’l-Asr”, Mecelletü’l-Mevkifi’l-Arabî, Yıl: 8, Sayı: 55, s. 104-110, Kahire.
• , (1987). et-Turâs ve’t-Tecdîd, Mevkifun mine’t-Turâsi’l-Kadîm, Kahire.
• HAQ, Mahmut (1992). Reason and Tradition in Islam, Institute of Islamic Studies, Aligarh.
• HEWITT, Marsha (1995). Critical Theory of Religion, Fortress Press, Minneapolis.
• HOODBHOY, Pervez (1993). İslâm ve Bilim, Çev. Eser Birey, Cep Yay. İstanbul.
• HUMAM, Muhammed (2013). Cedelu’l-felsefetu’l-arabiyya beyne Muhammed Âbid el-Câbirî ve Taha Abdurrahman; el-bahsu’l-luğaviyyi nemuzecen, Merkezu’l-Sekâfi’l-Arabî, Dâru’lbeydâ, Mağrib.
• REHHÂL,Hüseyin (2004). İşkâliyyâtu’t-tecdîd, Daru’l-Hâdî, Beyrut.
• ZEYNE, Hüsnî (1978). el-Akl inde’l-Mu’tezile tasavvuru’l-akl inde Kâdî Abdülcebbâr, Dâru’lÂfâki’l- Cedide, Beyrut.
• İBN TEYMİYYE, (1997). Der’u Tearuzi’l-Akl ve’n-Nakl, Thk. Abdullatîf Abdurrahman, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.
• İDRİSÎ, Hüseyin (2010). Muhammed Âbid el-Câbirî ve Meşru’u nakdi’l-akli’l-arabî, Merkezu’l- Hadaratu’l-tenmiyetu’l-fikri’l-İslamî, Beyrut.
• KALIN, İbrahim (2013). Akıl ve Erdem Türkiye’nin Toplumsal Muhayyilesi, Küre Yay. İstanbul.
• KAYA, E. Said (2011). “Batılı Gözüyle Modernleşme Arifesinde Tecdid”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı: 25.
• KAYA, M. Cüneyt (2013). “Giriş: İslâm Felsefesinin Mahiyeti Üzerine”, İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler, Ed. M. Cüneyt Kaya, İSAM Yay. İstanbul, s. 15-35.
• MACKENDRICK, Kenneth G. (2010). “The Challenge of Postmetaphysical Thinking and The Nature of Religious Thought”, Islamic Perspective, Number: 3, London Academy of Iranian Studies, pp. 28-49.
• KESKİN, İbrahim (2012). “Çağdaş Arap Düşüncesinde Gelenek ve Modernlik: Câbirî Örneği”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 16 Sayı: 50.
• KOLB, David (1986). The Critique of Pure Modernity: Hegel, Heidegger and After, The University of Chicago Press, Chicago.
• KOSHUL, B. Bilal, (2004). “Ghazalî, Ibn Rushd and Islam’s Sojourn into Modernity Comperative Analysis”, Islamic Studies, 43/2, s. 207-225.
• KURTOĞLU, Zerrin (2003). “Oryantalist Selefilik: Türkiye’de İslâm Felsefesi Tasavvuru”, Toplum ve Bilim, Sayı: 98.
• KUTLUER, İlhan (1996). Akıl ve İtikad: Kelam-Felsefe İlişkileri Üzerine Araştırmalar, İz Yay, İstanbul.
• KÜYEL, M. Türker (1997). “İslâm Düşünce Akıl ve Vahiy”, II. Uluslararası İslâm Düşüncesi Konferansı, 25-27 Nisan, İstanbul, s.69-82;
• , (1956) Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti, Ankara Ü. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yay. Ankara.
• LAOURI, Abdullah (1993). Tarihselcilik ve Gelenek Arap Aydınlarının Krizi, Çev. H. Bacanlı, Vadi Yay. Ankara.
• LEAMAN, Oliver (1980). “Does the Interpretation of Islamic Philosophy Rest on a Mistake?”, International Journal of Middle Eastern Studies, Sayı: 12.
• , (1994). “Is Averroes an Averroist?” Averroismus: Im Mittelalter und in der Renaissance, ed. F. Niewöhner und L. Sturlese, Zürich, Spur Verlag.
• LEE, Robert D. (1997). Overcoming Tradition and Modernity: The Search for Islamic Authenticity, Weshriew Press, United Kingdom.
• MAKDISI, George (2007). İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim, Çev. H. T Başoğlu, Klasik, İstanbul.
• MANSOUR, Iskandar (2000). The Unpredictability of the Past: Turath and Hermeneutics, University of California, Basılmamış Doktora Tezi, Los Angeles.
• MARTIN, Richard C. and WOODWARD, Mark R. with ATMAJA, Dwi S. (1997) Defenders of Reason in Islam: Mu’tazilism from Medieval School to Modern Symbol Oneworld, Oxford.
• MEDDEB, Abdelwahab (2005) İslâmın Hastalığı, Çev. H. Bayrı, Metis Yay. İstanbul.
• MERTOĞLU, M. Suat (2010). “Doğrudan Doğruya Kur’an’dan Alıp İlhamı”: Kur’an’a Dönüş’ten Kur’an İslâm’ına”, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Cilt 15, Sayı 28.
• MÎLÂD, Zekî, (1995). el-Fikru’l-islâmî beyne’t-te’sîl ve’t-tecdîd, Dâru’s-Safve, Beyrut.
• MOOSA, Ebrahim (2005). Ghazālī and the Poetics of Imagination, The University of North Carolina Press, United States of America.
• NÂDİR, Nâyile Ebi (ty). et-Türâs ve’l-menhec beyne Arkoun ve’l-Câbirî, eş-Şebeketü’l-Arabiyye li’l-Ebhas ve’n Neşr, Beyrut [t.y.]
• ÖZDEMİR, Muhammet (2011). “Alternatif Gazzâlî Epistemolojisi Okumaları İçin Bir Deneme: Toplumsal Koşullu Bir Bağlamda ‘Cedel’ ve ‘Keşf’in Anlamı”, Fırat Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16.
• , (2012). Gazzâlî’nin Tehâfütü’l-Felâsife Adlı Eserinde “Üç Mesele”nin Ele Alınışı ve İbn Sînâ’nın Görüşleriyle Mukayesesi, Marmara Ü. SBE. (Doktora Tezi), İstanbul.
• , (2014). “Fârâbî ve İbn Sînâ’da Felsefe Tarihi Kurgusu ve İslâm’da Felsefenin Konumu”, Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/4 Spring.
• RAHMAN, Fazlur, (1999) İslâm, Çev. M. Aydın-Mehmet Dağ, Ankara Okulu Yay. Ankara.
• RICOEUR, Paul, “Philosophical Hermeneutics and Theological Hermeneutics”, Studies in Religion/Sciences Religieuses 5/1: 1975/6; 14–33
• SÂFÎ, Luey, (1998). “el-Vahyu ve’l-Akl Bahsun fi İşkaliyyeti Te‘arudi’l-Akli ve’n-Nakl”, İslâmiyyetu’l-Ma’rife, Kış sayısı, 1418.
• SALVATORE, Armando (1995). “The Rational Authentication of Turath in Contemporary Arab Thought: Jabiri and H. Hanafi,” in The Muslim World 85, 3–4.191–214.
• TEKİN, Mustafa (2009). “Rasyonellik Bağlamında İbn Rüşd Okumalarının Batı ve İslâm Dünyası İlişkilerindeki İşlevselliği”, Doğu-Batı İlişkilerinin Entellektül Boyutu - İbn Rüşd’ü Yeniden Düşünmek, C.2. Sivas.
• TERKAN, Fehrullah (2007). Çatışmanın Dinamikleri-Din ve Felsefe Uzlaşmazlığı Üzere, Elis Yay. Ankara 2007.
• THOMSON, W. (1937). “The Renascence of Islam”, The Harvard Theological Review, 30, pp. 51-63.
• TOULMIN, Stephen (2002). Kozmopolis Modernite’nin Gizli Gündemi, Çev. H. Arslan, Paradigma Yay. İstanbul.
• TOURAINE, Alain (1994). Modernliğin Eleştirisi, Çev. H. Tufan, Yapı Kredi Yay. İstanbul.
• TROELTSCH, Ernst (1958). Protestantism and Progress: A Historical Study of the Relation of Protestantism to the Modern World. Beacon. Boston.
• TUNÇAY, Mete (2004). “Çevirenin Önsözü”, David Hume, Din Üstüne, Çev. Mete Tunçay, İmge Kitabevi, Ankara.
• ULUKÜTÜK, Mehmet (2013). “Günümüz Türkiye’sinde Otantik Felsefe Arayışları Bağlamında Bize/Kendimize Özgü Bir Din Felsefesi Söylemler”, İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Din Bilimleri, Cilt: 2, Sayı: 1, s. 1-24.
• , (2013). Muhammed Âbid el-Câbirî’de Din-Akıl İlişkisinin Epistemolojik Analizi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• UYANIK, Mevlüt (2005). “Çağdaş İslâm Düşüncesi”, Felsefe Ansiklopedisi, Ed. Ahmet Cevizci, Babil Yay İstanbul.
• WAHYUDI, Yudian (2000). The Slogan“Back to The Qur’an and The Sunna: A Comperative Study of The Responses of Hasan Hanefî, Muhammad Âbid al-Jâbirî and Nurcholish Madjid, (Doktora Tezi), The Institute of Islamic Studies McGill University, Montreal Canada.
• WARDEN, Nadia (2008). The Problematic of Turath in Contemporary Arab Thought: A Study of Adonis and Hasan Hanafî, The Institute of Islamic Studies, McGill University, (Doktora Tezi) Montreal, Quebec, Canada.
• WATT, W. Montgomery (1948). Free Will and Predestination in Early Islam, Luzac and Company, London.