ÇAĞDAŞ İSLÂM DÜŞÜNCESİNDE DİN VE AKIL İLİŞKİLERİNİ GELENEK VE MODERNLİK BAĞLAMINDA OKUMANIN SORUNLARI: CÂBİRÎ ÖZELİNDE BİR ELEŞTİREL SORUŞTURMA

Yıl 2016, Cilt: 13 Sayı: 48, 11 - 39, 15.08.2016

Mehmet Ulukütük

Öz

Çağdaş İslâm düşünürlerinden M. A. el-Câbirî (1936-2010), modern ilgi ve kaygılarla yöneldiği tarihsel İslâm düşüncesinin epistemolojik paradigmaları üzerindeki okumalarını provakatif bazı iddialarla sonuçlandırır. Ancak onun sonuçlarından ziyade bu sonuçlara ulaşırken takip ettiği yöntem ve temel ön-kabullerinin analizi sonuçlardan daha önemli görünmektedir. Bu makalede Câbirî’nin İslâm düşüncesi okumalarındaki ön kabullerinden ve tüm analizlerine sirayet etmiş olan din ile akıl arasındaki analizlerine yoğunlaşacağız. Özellikle din-akıl ilişkilerini modern düşüncenin ön kabulleri üzerinden anlamaya çalışmasının onu gelenek-modern dikotomisine sevk ettiğini tespit edeceğiz. Din ve akıl ilişkilerini gelenek-modernlik kategorisi üzerinden okumanın hem bugünün yanıltıcı paradigmaları açısından büyük bir sorun teşkil ettiğini hem de İslâm düşüncesinin tarihsel mirasını sahih bir biçimde anlaşılmasını da engellediği ifade edeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Din-Akıl İlişkileri, Gelenek- Modernlik Kategorisi, Çağdaş İslâm Düşüncesi, M. A. Cabiri, Aydınlanma Düşüncesi

Kaynakça

• ABRAHAMOV, Binyamin, (2010). İslâm Kelamı-Gelenekçilik ve Akılcılık-, Çev. E. B. Sağlam, İnsan Yay. İstanbul.
• ADORNO, Theodor, (1998). “Reason and Revelation”, In Critical Models: Interventions and Catchwords, trans. Pickford, H. Columbia University Press, New York.
• AL-AZMEH, Aziz, (2003). İslâmlar ve Moderniteler Çev. Elçin Gen, İletişim Yay, İstanbul.
• ALİ ZEHRE, Ahmed, (2009). el-Aklü’l-Arabî bünye ve binâ: dirâse nakdiyye li-meşrûi’l-Câbiri, Darü’l-Arrab; Daru Nur, Dımaşk.
• ALİ, Muhammed, (1983). el-Aql ve’l-Kalb fi’l-Kur’an ve’s-Sunne, Daru’l-İlmi li’l-Melayin, Beyrut
• ALPYAĞIL, Recep, (2007). Derrida’dan Caputo’ya Dekonkstrüksiyon ve Din, İz Yay. İstanbul.
• , (2005). “Dil Oyunları’ ve ‘Aile Benzerliği’ Analojilerinden Meşşailerin Felsefe- Din Münasebetine Olan Katkılarını Yeniden Yapılandırmaya Yol Çıkar mı?”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:11.
• , (2007). “Faslu’l-Makâl’i Wittgensteincı Bir Bağlamda Okumak”, Uluslararası İbn Rüşd Sempozyumu, Sivas.
• , (2010). Türkiye’de Otantik Felsefe Yapabilmenin İmkânı ve Din Felsefesi-Paul Ricauer Üzerine Bir Soruşturma-, İz Yay, İstanbul.
• ALTINTAŞ, Ramazan, (2003). İslâm Düşüncesinde İşlevsel Akıl, Pınar Yay. İstanbul.
• ARBERRY, Arthur John, (1971). Revelation and Reason in Islam, George Allen and Unwin, London.
• ASHGATE, J.R. Carrette, Ed, (1999). Religion and Culture by Michel Foucault. Manchester: Manchester University Press/New York, Routledge.
• , (2000). Foucault and Religion: Spiritual Corporality and Political Spirituality, Routledge, London.
• ASLAN, Adnan, (2009). “İslâm Düşüncesi Bağlamında Din Felsefesi Mümkün mü?”, Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi Sayı: 2.
• ASLAN, İbrahim, (2014). Kâdı Abdulcebbar’a Göre Dinin Aklî ve Ahlakî Savunusu, Otto Yay. Ankara.
• BERKAVİ, Ahmed, (2004). et-Türas ve’n-nehda: kırae fî a’mali Muhammed Abid Cabiri, i’dad
• Ahmed Berkavi, Ahmed Mazi, Cemâl Müfrec, Hasan Hanefi, Tarık Beşiri, Kemal Abdüllatif, Merkezu Dirasati’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut.
• BERNAUER, J.R. Carrette, (2004). Michel Foucault and Theology: The Politics of Religious Experience, Hampshire Aldershot.
• BOULLATA, Issa J. (1990). Trends and Issues in Contemporary Arab Thought. State University of New York Press, Albany.
• CÂBİRÎ, Muhammed Âbid, (1984). “Turâs ve Tehaddiyâtu’l-Asr”, Mecelletü’l-Mevkifi’l-Arabî, Yıl: 8, S. 55, s. 104-110, Kahire.
• , (1991). Turas ve’l-Hadase, el-Merkezu’s-Sekafiyyu’l-Arabî, Beyrut.
• , (1999). Arap-Islamic Philosophy: A Contemporary Critique, (Trans. A. Abbassi), The Center for Middle Eastern Studies Austin.
• , (2000). Arap/İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, Çev. Burhan Köroğlu, Hasan Hacaklı, Ekrem Demirli, Kitabevi Yay. İstanbul.
• , (2001a). Aqlu’l-Ahlakiyyi’l-Arabî: Dirâsah Tahlîliyyah Naqdiyyah li-Nizami’l Qayyim fî Seqâfeti’l-Arabiyyeh, Merkezu Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Arabiyye, Beyrut.
• , (2001b). Arap/İslâm Aklının Oluşumu, Çev. İbrahim Akbaba, Kitabevi Yay. İstanbul.
• , (2001c). Çağdaş Arap-İslâm Düşüncesinde Yeniden Yapılanma, (Çev. A. İhsan Pala, M. Şirin Çıkar), Kitabiyat Yay. Ankara.
• , (2003). Felsefî Mirasımız ve Biz, Çev. A. Sait Aykut, Kitabevi Yay. İstanbul.
• CAPUTO, John, (1997). The prayers and Tears of Jacques Derrida: Religion Without Religion, Indiana University Press Bloomington.
• CHADWICK, Owen, (2004). 19. yüzyılda Avrupalı Aklın Sekülerleşmesi, (Çev. M. T. Aslan), Birey Yay. İstanbul.
• DAVUTOĞLU, Ahmet, (1996). “İslam Düşünce Geleneğinin Temelleri, Oluşum Süreci ve Yeniden Yorumlanması”, Divan İlmî Araştırmalar Dergisi, s. 1-44.
• DERRIDA, Jacques, (2001). Acts of Religion, Ed. Gil Anidjar, New York, Routledge.
• TİRMİZÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali el-Hakîm, (1958). Beyânu’l-Fark beyne’s-Sadr ve’l-Kalb ve’l-Fuâd ve’l-Lübb, Kahire.
• EBU-RABİ, İbrahim, (2003). Modernlik ve Çağdaş İslâm Düşüncesi, Çev. Ü. Çağlar, F. Altun, Ö. Oral, N. H. Yavuz, Yöneliş Yay, İstanbul.
• , (2005). Çağdaş Arap Düşüncesi-1967 Sonrası Arap Entelektüel Tarihi Araştırmaları, Çev. İbrahim Kapaklıkaya, Anka Yay. İstanbul.
• ED-DÂHÎ, Muhammed, (2011). et-Türâs ve’l-hadâse fi’l-meşrûi’l-müfekkirî li-Muhammed Abid el-Câbirî, Dârü’t-Tevhidi, Rabat.
• EL-BODUR, Selman (1992). “et-Turas ve’l-Muasıra: Ruyetun Cedidetun li felsefetin arabiyyetin muasıratin” el-Mecelletu’l-Felsefiyyetu’l-Arabiyye” Cilt: 3, Sayı: 1.
• ESEN, Muammer (2009). “Dinî Düşüncede Tecdid”, Kelam Araştırmaları Dergisi, Sayı: 7. 2.
• EVKURAN, Mehmet (2004). “Kelâm İlminin Yeniden İnşâsı Sözünün Anlamı ve İçeriği Üzerine”, Fırat Ü. İlâhiyat Fakültesi Tarafından 13-15 Eylül 2004 tarihleri arasında düzenlenen “IX. Kelâm Anabilim Dalı Koordinasyon Toplantısı ve Kelâm İlminin İnşâsında Geleneğin Yeri” konulu Sempozyumu 2004.
• FERRÛH, Ömer (1986). Tecdîd fi’l-muslimîn lâ fi’l-islâm, Beyrut.
• FOSTER, Frank Hugh (1909). “The Theology of the New Rationalism,” The American Journal of Theology 13/3.
• GENCER, Bedri (2008a). “Garp Meselesi: Son Osmanlı ve Mısır Aydınlarının Batı Medeniyeti Tasavvuru”, Muhafazakâr Düşünce Dergisi, Yıl: 4 - Sayı: 16-17, Bahar-Yaz.
• , (2008b). “On Dokuzuncu Asırda “Yararcı İslâm” Anlayışının Doğuşu”, Bilimname Düşünce Platformu, s. sayı: XV.
• , (2014). İslâm’da Modernleşme: 1839-1939, 3. Baskı Doğu Batı Yay, Ankara 2014.
• GOLDZIHER, Ignaz (1982). Zahirîler- Sistem ve Tarihleri, Çev. C. Tunç, Ankara Ü. İlahiyat Fakültesi Yay. Ankara.
• GRAIOUID, Said (2010). “M. A. Jabri and Abdallah Laroui on Modernity and Tradition: The Design of Grand Narratives”, Langues et Litteratures, 20.
• GRIFFEL, Frank (2002). “The Relationship Between Averroes and al-Ghazali as it Presents Itself in Averroes’ Early writings, Especially in his Commentary on al-Ghazali’s al Mustasfa”, In Medieval Philosophy and the Classical Tradition in Islam, Judaism, and Christianity. Edited by John Inglis, Richmond: Curzon Press, pp. 51-63.
• GUTAS, Dimitri (2010). İbn Sinâ’nın Mirası, Der-Çev. M. Cüneyt Kaya, Klasik Yay. İstanbul.
• GÜNEŞ, Abdulbaki (2003). Kur’an’da İşlevsel Akla Verilen Değer, Ahenk Yay. Van.
• HANEFİ, Hasen (1984). “Turâs ve Tehaddiyâtu’l-Asr”, Mecelletü’l-Mevkifi’l-Arabî, Yıl: 8, Sayı: 55, s. 104-110, Kahire.
• , (1987). et-Turâs ve’t-Tecdîd, Mevkifun mine’t-Turâsi’l-Kadîm, Kahire.
• HAQ, Mahmut (1992). Reason and Tradition in Islam, Institute of Islamic Studies, Aligarh.
• HEWITT, Marsha (1995). Critical Theory of Religion, Fortress Press, Minneapolis.
• HOODBHOY, Pervez (1993). İslâm ve Bilim, Çev. Eser Birey, Cep Yay. İstanbul.
• HUMAM, Muhammed (2013). Cedelu’l-felsefetu’l-arabiyya beyne Muhammed Âbid el-Câbirî ve Taha Abdurrahman; el-bahsu’l-luğaviyyi nemuzecen, Merkezu’l-Sekâfi’l-Arabî, Dâru’lbeydâ, Mağrib.
• REHHÂL,Hüseyin (2004). İşkâliyyâtu’t-tecdîd, Daru’l-Hâdî, Beyrut.
• ZEYNE, Hüsnî (1978). el-Akl inde’l-Mu’tezile tasavvuru’l-akl inde Kâdî Abdülcebbâr, Dâru’lÂfâki’l- Cedide, Beyrut.
• İBN TEYMİYYE, (1997). Der’u Tearuzi’l-Akl ve’n-Nakl, Thk. Abdullatîf Abdurrahman, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.
• İDRİSÎ, Hüseyin (2010). Muhammed Âbid el-Câbirî ve Meşru’u nakdi’l-akli’l-arabî, Merkezu’l- Hadaratu’l-tenmiyetu’l-fikri’l-İslamî, Beyrut.
• KALIN, İbrahim (2013). Akıl ve Erdem Türkiye’nin Toplumsal Muhayyilesi, Küre Yay. İstanbul.
• KAYA, E. Said (2011). “Batılı Gözüyle Modernleşme Arifesinde Tecdid”, İslâm Araştırmaları Dergisi, sayı: 25.
• KAYA, M. Cüneyt (2013). “Giriş: İslâm Felsefesinin Mahiyeti Üzerine”, İslâm Felsefesi: Tarih ve Problemler, Ed. M. Cüneyt Kaya, İSAM Yay. İstanbul, s. 15-35.
• MACKENDRICK, Kenneth G. (2010). “The Challenge of Postmetaphysical Thinking and The Nature of Religious Thought”, Islamic Perspective, Number: 3, London Academy of Iranian Studies, pp. 28-49.
• KESKİN, İbrahim (2012). “Çağdaş Arap Düşüncesinde Gelenek ve Modernlik: Câbirî Örneği”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 16 Sayı: 50.
• KOLB, David (1986). The Critique of Pure Modernity: Hegel, Heidegger and After, The University of Chicago Press, Chicago.
• KOSHUL, B. Bilal, (2004). “Ghazalî, Ibn Rushd and Islam’s Sojourn into Modernity Comperative Analysis”, Islamic Studies, 43/2, s. 207-225.
• KURTOĞLU, Zerrin (2003). “Oryantalist Selefilik: Türkiye’de İslâm Felsefesi Tasavvuru”, Toplum ve Bilim, Sayı: 98.
• KUTLUER, İlhan (1996). Akıl ve İtikad: Kelam-Felsefe İlişkileri Üzerine Araştırmalar, İz Yay, İstanbul.
• KÜYEL, M. Türker (1997). “İslâm Düşünce Akıl ve Vahiy”, II. Uluslararası İslâm Düşüncesi Konferansı, 25-27 Nisan, İstanbul, s.69-82;
• , (1956) Üç Tehâfüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti, Ankara Ü. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Yay. Ankara.
• LAOURI, Abdullah (1993). Tarihselcilik ve Gelenek Arap Aydınlarının Krizi, Çev. H. Bacanlı, Vadi Yay. Ankara.
• LEAMAN, Oliver (1980). “Does the Interpretation of Islamic Philosophy Rest on a Mistake?”, International Journal of Middle Eastern Studies, Sayı: 12.
• , (1994). “Is Averroes an Averroist?” Averroismus: Im Mittelalter und in der Renaissance, ed. F. Niewöhner und L. Sturlese, Zürich, Spur Verlag.
• LEE, Robert D. (1997). Overcoming Tradition and Modernity: The Search for Islamic Authenticity, Weshriew Press, United Kingdom.
• MAKDISI, George (2007). İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim, Çev. H. T Başoğlu, Klasik, İstanbul.
• MANSOUR, Iskandar (2000). The Unpredictability of the Past: Turath and Hermeneutics, University of California, Basılmamış Doktora Tezi, Los Angeles.
• MARTIN, Richard C. and WOODWARD, Mark R. with ATMAJA, Dwi S. (1997) Defenders of Reason in Islam: Mu’tazilism from Medieval School to Modern Symbol Oneworld, Oxford.
• MEDDEB, Abdelwahab (2005) İslâmın Hastalığı, Çev. H. Bayrı, Metis Yay. İstanbul.
• MERTOĞLU, M. Suat (2010). “Doğrudan Doğruya Kur’an’dan Alıp İlhamı”: Kur’an’a Dönüş’ten Kur’an İslâm’ına”, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Cilt 15, Sayı 28.
• MÎLÂD, Zekî, (1995). el-Fikru’l-islâmî beyne’t-te’sîl ve’t-tecdîd, Dâru’s-Safve, Beyrut.
• MOOSA, Ebrahim (2005). Ghazālī and the Poetics of Imagination, The University of North Carolina Press, United States of America.
• NÂDİR, Nâyile Ebi (ty). et-Türâs ve’l-menhec beyne Arkoun ve’l-Câbirî, eş-Şebeketü’l-Arabiyye li’l-Ebhas ve’n Neşr, Beyrut [t.y.]
• ÖZDEMİR, Muhammet (2011). “Alternatif Gazzâlî Epistemolojisi Okumaları İçin Bir Deneme: Toplumsal Koşullu Bir Bağlamda ‘Cedel’ ve ‘Keşf’in Anlamı”, Fırat Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16.
• , (2012). Gazzâlî’nin Tehâfütü’l-Felâsife Adlı Eserinde “Üç Mesele”nin Ele Alınışı ve İbn Sînâ’nın Görüşleriyle Mukayesesi, Marmara Ü. SBE. (Doktora Tezi), İstanbul.
• , (2014). “Fârâbî ve İbn Sînâ’da Felsefe Tarihi Kurgusu ve İslâm’da Felsefenin Konumu”, Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/4 Spring.
• RAHMAN, Fazlur, (1999) İslâm, Çev. M. Aydın-Mehmet Dağ, Ankara Okulu Yay. Ankara.
• RICOEUR, Paul, “Philosophical Hermeneutics and Theological Hermeneutics”, Studies in Religion/Sciences Religieuses 5/1: 1975/6; 14–33
• SÂFÎ, Luey, (1998). “el-Vahyu ve’l-Akl Bahsun fi İşkaliyyeti Te‘arudi’l-Akli ve’n-Nakl”, İslâmiyyetu’l-Ma’rife, Kış sayısı, 1418.
• SALVATORE, Armando (1995). “The Rational Authentication of Turath in Contemporary Arab Thought: Jabiri and H. Hanafi,” in The Muslim World 85, 3–4.191–214.
• TEKİN, Mustafa (2009). “Rasyonellik Bağlamında İbn Rüşd Okumalarının Batı ve İslâm Dünyası İlişkilerindeki İşlevselliği”, Doğu-Batı İlişkilerinin Entellektül Boyutu - İbn Rüşd’ü Yeniden Düşünmek, C.2. Sivas.
• TERKAN, Fehrullah (2007). Çatışmanın Dinamikleri-Din ve Felsefe Uzlaşmazlığı Üzere, Elis Yay. Ankara 2007.
• THOMSON, W. (1937). “The Renascence of Islam”, The Harvard Theological Review, 30, pp. 51-63.
• TOULMIN, Stephen (2002). Kozmopolis Modernite’nin Gizli Gündemi, Çev. H. Arslan, Paradigma Yay. İstanbul.
• TOURAINE, Alain (1994). Modernliğin Eleştirisi, Çev. H. Tufan, Yapı Kredi Yay. İstanbul.
• TROELTSCH, Ernst (1958). Protestantism and Progress: A Historical Study of the Relation of Protestantism to the Modern World. Beacon. Boston.
• TUNÇAY, Mete (2004). “Çevirenin Önsözü”, David Hume, Din Üstüne, Çev. Mete Tunçay, İmge Kitabevi, Ankara.
• ULUKÜTÜK, Mehmet (2013). “Günümüz Türkiye’sinde Otantik Felsefe Arayışları Bağlamında Bize/Kendimize Özgü Bir Din Felsefesi Söylemler”, İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Din Bilimleri, Cilt: 2, Sayı: 1, s. 1-24.
• , (2013). Muhammed Âbid el-Câbirî’de Din-Akıl İlişkisinin Epistemolojik Analizi, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• UYANIK, Mevlüt (2005). “Çağdaş İslâm Düşüncesi”, Felsefe Ansiklopedisi, Ed. Ahmet Cevizci, Babil Yay İstanbul.
• WAHYUDI, Yudian (2000). The Slogan“Back to The Qur’an and The Sunna: A Comperative Study of The Responses of Hasan Hanefî, Muhammad Âbid al-Jâbirî and Nurcholish Madjid, (Doktora Tezi), The Institute of Islamic Studies McGill University, Montreal Canada.
• WARDEN, Nadia (2008). The Problematic of Turath in Contemporary Arab Thought: A Study of Adonis and Hasan Hanafî, The Institute of Islamic Studies, McGill University, (Doktora Tezi) Montreal, Quebec, Canada.
• WATT, W. Montgomery (1948). Free Will and Predestination in Early Islam, Luzac and Company, London.