TÜRKİYE’NİN SON YÜZYILINDAKİ DEMOKRATİKLEŞME SÜRECİNDE -ASKERİ VESAYET ÜZERİNDEN- YAŞANAN DÖNÜŞÜM ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2023, Cilt: 19 Sayı: 65 - Yüzyıllık Muhasebe: İkinci Yüzyıla Girerken Türkiye Siyaseti, 108 - 131, 25.12.2023

Yusuf Uslu

Öz

Türkiye, çok partili siyasi hayata geçtikten sonra askeri vesayetin ve bu vesayetten kaynaklanan bürokratik, siyasal ve kültürel vesayetin yoğun bir şekilde etkisi altına girmiştir. Ordunun, ülkenin asli kurucu gücü/iktidarı olarak kendini devlet ile özdeş görme eğilimi nedeniyle yaşanan bu durum; ülkenin ilk yüzyılında vatandaşlar için çeşitli travmalara neden olmuştur. 2000’li yıllarla birlikte ülkeyi yöneten sivil siyasetçilerin, vesayet odaklarına karşı sergilediği direniş ve mücadele halktan ciddi destek görmüştür. Bu durum toplumun sosyolojik kompozisyonunun, vesayet odaklarının istemedikleri yönde değiştiğini göstermiştir. Bu sayede özellikle 15 Temmuz 2016’da yaşanan askeri darbe girişiminden sonra; vesayet odaklarının geliştirdiği birçok vesayet mekanizması, sivil siyasetçiler tarafından halkın desteğiyle geriletilmiş/yok edilmiştir. Bu çalışmanın temel savı; güçlü devletçi “vesayetçi” geleneğin, 2000 sonrası dönemde sivil-demokratik yaşamın kurumsallaşmasıyla zayıflatıldığı; ancak bütünüyle yok etmenin pek mümkün olmadığı düşüncesiyle vesayet odaklarına karşı demokrasi ve sivil yönetim unsurlarının her zaman halk tarafından desteklenmesi gereğidir. Bu bağlamda çalışmada; devlet yönetiminde sivil siyasetin tek meşru güç olduğu ve bu güce karşı geliştirilen vesayetçi kurum ya da mekanizmalarla yürütülen mücadele süreci kapsamlı ve kronolojik bir şekilde ele alınmıştır. Metodolojik olarak nitel bir araştırma olan çalışmada; vesayetin çok partili siyasi hayat öncesi ve sonrası olmak üzere karşılaştırmalı tarihsel analizinin yapılması amaçlandığından betimsel ve tarihsel araştırma yöntemlerinden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Askeri Vesayet, Demokrasi, Bürokrasi, Sivil Siyaset, Türkiye

Kaynakça

• Afşar, Ö. A. (2019). “15 Temmuz’a Giden Süreçte Türk Demokrasisinde Sivil Asker İlişkileri”. İnsan ve İnsan. 6 (22), ss. 737-766.
• Afyoncu, E., Önal, A. ve Demir, U. (2018). Osmanlı İmparatorluğu’nda, Askeri İsyanlar ve Darbeler. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Akdoğan, Y. (2014). AK Parti ve Muhafazakâr Demokrasi. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Akgün, M. H. (2021). “15 Temmuz Sonrası Sivil-Asker İlişkilerinin Dönüşümü”. Kriter Dergisi. 6 (57).
• Altun, F. (2023, 27 Mayıs). Dezenformasyon Bir Veba Gibi Dünyaya Yayılıyor [Video]. Youtube. Erişim Tarihi: 15 Haziran 2023. https://www.youtube.com/watch?v=Wi8qNh_7AQQ
• Asıltürk, Y., ve Yılmaz, A. G. (2022). “28 Şubat Post Modern Darbesi ve Türkiye’de Asker-Sivil İlişkileri”. İstanbul Ticaret Üniversitesi Dış Ticaret Enstitüsü Working Paper Series Dergisi. 3(1), ss. 18-24.
• Aslan, Ö. (2017). “15 Temmuz Sonrası Askeri Eğitimin Demokratikleştirilmesi: Fırsatlar, Riskler ve Yol Haritası”. Liberal Düşünce Dergisi. 85, ss.37-55.
• Aydın, M. (2013). Güncel Kültürde Temel Kavramlar. İstanbul: Açılım Kitap.
• Aydın, S. ve Taşkın, Y. (2016). 1960’tan Günümüze Türkiye Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bakırtaş, N. (2021). Millî Görüş Hareketinde Bir Kırılma Noktası Olarak 28 Şubat Süreci. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Beriş, H. E. (2010). Ordu ve Siyaset. M. E. Türköne (Ed.) Siyaset içinde (413-450). İstanbul: Opus Yayınları.
• Bora, T. (2003). Türk Sağının Üç Hali, Milliyetçilik, Muhafazakârlık, İslamcılık. İstanbul: Birikim Yayınları.
• Buçukçu, Ö. (2021). “Edilgen Bir Siyasal Kimlik: “Türkiye’de Merkez Sağ””. Muhafazakâr Düşünce Dergisi. 17 (60), ss. 12-32.
• Canveren, Ö. (2021). “Türkiye’de Ordu - Siyaset - Toplum İlişkilerinin Genel Bir Panoraması: Tarihsel-Sosyolojik Bir Değerlendirme”. Mülkiye Dergisi. 45(1), ss. 125-153.
• Çetin, H. (2016). Türk Siyasal Hayatında Krizler, Kahramanlar ve Hainler. Ankara: Orion Kitabevi.
• Dahl, R. (2010). Demokrasi Üzerine (Çev. B. Kadıoğlu). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Demirel, T. (2019). Demokrat Parti İktidarı ve Ordu. M, K, Kaynar (Ed.). Türkiye’nin 1950’li Yılları içinde (267-284). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ergül, C. (2014, 4 Ağustos). 1923’ten günümüze cumhurbaşkanı seçimleri. Anadolu Ajansı. Erişim Tarihi: 15 Haziran 2023. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/1923-ten-gunumuzecumhurbaskani-secimleri/134629
• Eroğul, C. (2017). Demokrat Parti: Tarihi ve İdeolojisi. İstanbul: Yordam Kitap.
• Gündoğan, B. (2021, 27 Nisan). Türk demokrasisinin askeri müdahalelere karşı duruşunda kırılma noktası: 27 Nisan e-muhtırası. Anadolu Ajansı. Erişim Tarihi: 15 Haziran 2023. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/turk-demokrasisinin-askeri-mudahalelere-karsi-durusundakirilma-noktasi-27-nisan-e-muhtirasi/2221945
• Güneş, M. (2011). Bir Siyasal Rejim ve Demokrasi Uygulaması Olarak: Vesayetçi Demokrasi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Halkoyuna Sunulacak Türkiye Cumhuriyeti Anayasası. (1961). T.C. Resmî Gazete (10816, 31 Mayıs 1961). Erişim Tarihi: 15 Haziran 2023. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/10816.pdf
• Heper, M. (2018). Türkiye’de Devlet Geleneği (Çev. N. Soyarık). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Hürriyet, (2007, 3 Nisan). Baykal’dan Erdoğan’a: Ağzını yıka, dişini fırçala. Hürriyet. Erişim Tarihi: 15 Haziran 2023. https://www.hurriyet.com.tr/gundem/baykaldan-erdoganaagzini-yika-disini-fircala-6262250
• İncioğlu, N. K. (2009). Türkiye’de Çok Partili Sisteme Geçiş ve Demokrasi Sorunları. E. Kalaycıoğlu, A. Y. Sarıbay (Ed.). Türkiye’de Politik Değişim ve Modernleşme içinde (303-318). Bursa: Dora Yayıncılık.
• Karakoç, M. Ş. (2020). “Demokrasiyi Tartışmak: Türkiye’de Demokrasi Tartışmaları Üzerine Bir
• Dönemlendirme”. Muhafazakâr Düşünce Dergisi. 16 (58), ss. 165-187.
• Karaosmanoğlu, A. L. (2016). Sivil-Ordu İlişkileri. M. Heper ve S. Sayarı (Ed.). Dünden Bugüne
• Türkiye: Tarih, Politika, Toplum ve Kültür (Çev. K. Tanrıyar) içinde (197-209). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Karpat, K. (2014). Osmanlı’dan Günümüze Elitler ve Din. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Karasar, N. (2012). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Ankara: Nobel Yayınevi.
• Kılıçkaya, B. (2023). “14 Mayıs 1950’den 14 Mayıs 2023’e”. Kriter Dergisi. 8 (80).
• Kösece, Y. ve Paşaoğlu, M. T. (2021). “1980 Öncesi ve Sonrası Türkiye’de Vesayet”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi. 10 (3), ss. 2153-2178.
• Mardin, Ş. (2006). Türk Siyasetini Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-Çevre İlişkileri. Türköne, M. E. ve Önder, T. (Ed.). Türkiye’de Toplum ve Siyaset içinde (s. 35-78). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mumyakmaz, A. (2019). “Türkiye’nin Demokratikleşme Sürecinde Darbe, Ordu ve Vesayet”. Toplum ve Kültür Araştırmaları Dergisi. 4, ss. 17-27.
• Özipek, B. B., (2010). Devlet. M. E. Türköne (Ed.) Siyaset içinde (71-102). İstanbul: Opus Yayınları.
• Özüdoğru, B. (2022). “Türk Muhafazakârlığında Devlet ve Demokrasi Kavramlarının Nurettin Topçu Fikriyatından Değerlendirilmesi”. Olgu Sosyoloji Dergisi. 1(1), ss. 78-83.
• Selvi, A. (2022, 21 Temmuz). Erdoğan nerede, “Beni bunlarla mı sıkıştırmak istiyorsunuz?” dedi. Hürriyet. Erişim Tarihi: 15 Haziran 2023. https://www.hurriyet.com.tr/yazarlar/abdulkadir-selvi/erdogan-nerede-beni-bunlarla-mi-sikistirmak-istiyorsunuzdedi-42104335
• Söğütlü, İ. (2000). Ordu, Devlet, Demokratikleşme. İstanbul: İletişim Yayınları.
• TBMM (1997). “20. Dönem 2. Yasama Yılı 95. Birleşim”. TBMM Tutanak Dergisi. 27, ss. 50-51.
• Tekin, Y. (2021). “Mayıs Darbesinin Türk Siyasal Hayatı Üzerindeki Kalıcı Hasarları”. Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Araştırmalar (ULİSA) Enstitüsü. 2021 Mayıs Sayısı.
• Türk, M. (2012, 30 Kasım). O minareye Başbakan’a gözdağı için mi çarptınız? Star. Erişim Tarihi: 15 Haziran 2023. https://www.star.com.tr/politika/o-minareye-basbakana-gozdagi-icinmi-carptiniz-haber-708081/
• Türkiye Cumhuriyet Anayasası. (1982). T.C. Resmî Gazete (17344, 20 Ekim 1982). Erişim Tarihi: 15 Haziran 2023. https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/17844.pdf
• Yıldızoğlu, E. (2008). Emperyalizm ve Siyasal İslam Arasında Türkiye. İstanbul: Siyah Beyaz Yayınları.
• Yılmaz, M. (2022). “Cumhuriyetin 100. Yılında Türkiye: Cumhuriyeti Darbeci ve Vesayetçilerin Elinden Kurtarmak”. Kriter Dergisi. 7 (72).