Şair, Dengbêj, Sazbend û Aşiq: Nêrînek li Termînolojiya Îcrakarên Edebiyata Kurdî ya Devkî

Year 2025, Volume: 16 Issue: 1, 231 - 261, 27.05.2025

Ömer Delikaya

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1515868

Abstract

Van salên dawî di edebiyata kurdî ya devkî de wekî cureyeke vegêranî ya pêşketî û pêşçav, dengbêj(î) bûye yek ji wan têgehan ku ji bo dînamîkên cihêreng ên vê hunera devkî tê ravekirin û şirovekirin. Di nav kurdan de û li derdorên akademîk, wekî peyveke etno-spesîfîk "dengbêj" ji her demê zêdetir xuya dibe û êdî bûye têgeheke şemsîye ji bo îcrakarên çanda devkî ku parek ji wan berê bi awayekî adetî xwe wekî "dengbêj" pênase nedikirin. Bi taybetî ji salên 1960î vir de, peyva “dengbêj” ku di nav çanda elektronîk de zêdetir belav bû û bi demê re cihê navên herêmî yên îcrakaran wergirt. Di çarçoveya vê xebatê de, pêkhateyên peyva dengbêj "deng", "bêj” û "dengbêj+î", ji aliyê wate û peyvsaziya xwe ve di çarçoveya nîqaşên dawî de tê şirovekirin. Herwiha ev xebat destnîşan dike ku bikaranîn û serdestiya peyva “dengbêj” wekî navekî standart li ser hemû (xwe)binavkirinan, cihêrengiya navên herêmî yên îcrakaran piştguh dike û ev jî dibe sebeb ku xwe-binavkirinên cihêreng ên çandî û wateyên wan ên herêmî di xebatên vê qadê de bên îhmalkirin. Di çarçoveya nîqaşên akademîk ên li ser têgeha dengbêj(î), ev xebat navên cihêreng ên îcrakarên edebiyata kurdî ya devkî yên wekî “şair”, “sazbend”, “aşiq”, “kilamcî”, “begzade”, “mitirb” û hwd. şirove dike û berbelavî û taybetmendiyên wan ên herêmî nîqaş dike. Di vê pêwendê de, ev xebat bi nêrîneke navxweyî û bi daneyên ji qeydên deng ên îcrakaran û qeydên dîrokî, term û têgehên sereke yên edebiyata devkî yên herêma Berfirat û Serhedê ronî dike û wateyên pir-tebeqeyî nîqaş dike ku li van terman bar bûne.

Keywords

dengbêj(î) , şair , sazbend , kurdî , edebiyata devkî , kilam

Şair, Dengbêj, Sazbend and Ashiq: Terminology of Performers in Kurdish Oral Literature

Abstract

Recently, dengbêj(î), a prominent genre in Kurdish oral literature has become a frequently used fundamental concept in the academic discourse and explored from different perspectives. Among Kurds and academic circles, the word “dengbêj” (singer-poet) has become more visible than ever before, and has become an umbrella nomenclature for other oral narrative performers who previously do not categorize themselves as “dengbêj”. Especially from the 1960s onward, the nomenclature of dengbêj, which has become widespread in the realm of electronic culture, has also replaced some other regional names. Within the framework of this study, a close reading is conducted on the separate semantic implications of “deng” and “bêj” within the concept of “dengbêj”. The examination extends to explore the structural and semantic dimensions they convey concerning the performative dimension and content of the tradition. Additionally, the academic discourse surrounding the notion of "dengbêjî", denoting the art of being a dengbêj, and the use and regional differences in the nomenclature such as “şair”, “sazbend”, “kilamcî”, “begzade” and “mitirb” were discussed. In this context, the study aims to shed light on the basic concepts of dengbêjî tradition, one of the Kurdish oral narrative traditions, with data from the field and to open the multi-layered meanings attributed to the concept of dengbêj(î) to discussion from a different perspective.

Keywords

dengbêj(î) , şair , sazbend , Kurdish , Oral Literature , kilam

Şair, Dengbêj, Sazbend ve Aşiq: Sözlü Kürt Edebiyatında İcracılar için Kullanılan Terminolojiye Genel Bir Bakış

Abstract

Son yıllarda Kürt sözlü edebiyatında öne çıkan anlatıları türleriden olan dengbêj(î) sıklıkla işaret edilen ve farklı bakış açıları çerçevesinde geleneğin ifade ettiği olguları açıklamak için yorumlanan kavramlar arasında yer almaktadır. Kürtler arasında oldukça ilgi gören dengbêjî geleneği ve ismi hiç olmadığı kadar görünür hale geldi ve dengbêj kavramı tarihsel bağlamda kendini o adla tarif etmeyen diğer sözlü anlatıcılar için de işlevsel ve kapsayıcı bir şemsiye kavrama dönüştü. Özellikle 1960lı yıllardan itibaren elektronik kültür ortamında da yaygınlaşan dengbêjî bu dönemlerde bazı bölgesel isimlerin de yerini aldı. Bu çalışma kapsamında "dengbêj" kavramındaki “deng” ve “bêj”in anlamsal çağrışımları, yapısal özellikleri, sanatın icra biçimi ve içeriğine dair sundukları farklı anlamlar incelendi. İcra edilen sanata karşılık gelen "dengbêjî" kavramı etrafında cereyan eden akademik tartışmalar çerçevesinde “şair”, “sazbend”, “aşiq” “kilamcî”, “begzade”, “mitirb” vb. gibi isimlendirmelerin kullanımları ve çeşitli kavramların bölgesel farklılıklarına açıklık getirildi. Bu bağlamda, çalışmanın amacı Kürt sözlü anlatı geleneklerinden dengbêjliğin temel kavramlarına “sahadan” veriler ile ışık tutmak ve dengbêj(î) ve diğer bazı temel isimlere yüklenen çok katmanlı anlamları tartışmaya açmaktır.

Keywords

Dengbêj(î) , şair , Kürtçe , terminoloji , halk edebiyatı , kılam , sazbend

References

• Akgül, H. (2024). Morfema “-î”yê di peyvsaziya Kurmancî de. Kurdiname, 10, 156–170. https://doi.org/10.55106/kurdiname.1448052
• Alan, R. (2015). Dengbêj(î) û helbesta gelêrî. Wêje û Rexne, 4, 9–21.
• Allison, C. (2001). The Yezidi oral tradition in Iraqi Kurdistan. Richmond: Curson Press.
• Aras, A. (2018). Şairê Kurda yê efsanewî: Evdalê Zeynikê. Stenbol: Nûbihar.
• Arslan, M. (2025). Kurd, kitêb, çapxane: Weşangeriya kitêbên Kurdî di dewrê Osmaniyan de (1844–1923). Wan: Peywend.
• Arta. (2023, July 29). Hevpeyvîn bi hunermend Ekrem Nazî re [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=w1DTKqda56A
• Aslan, M., & Ismail, F. (2025). Koleksîyona hîkayet û kilamên Tûr Abidîn û Botanê. (Albert Socin & Eugen Prym, Transkrîpsîyon û nirxandin). Ankara: Wardoz.
• Bakşî, S. (2019). Öyküleriyle Dersim kılamları ve Dêrsim şairi: Uşenê Kalmemî (1887–1964). Îstanbûl: Weşanxaneyê Vateyî.
• Bascom, W. (1965). The forms of folklore: Prose narratives. The Journal of American Folklore, 78(307), 3–20.
• bavê lawin. (2020, April 2). سلو كورو، سلطانة [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=4bllXun3B_w
• Behary. (2022, April 28). Mehamed pîru saîd xanê kerr u lawko radîwa Duhok مەحەمەدپیرو سەیدخانێ کەڕ و لاووکو لرادیوا دهۆک [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=QqFNCls3fTk
• Berekat Özmen. (2024, April 15). Reşito Tajdin Mence Arşiva Şemdine Bakısyani berebin [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=M-LnrwKhhfU
• Bilbil, M., & Oztirk, M. (2019). Rêzimana Mela Mehmûdê Bazîdîyî: Tûhfetu’l-Xîlan Fî Zimanê Kurdan (Nirxandin-Metin-Faksîmîle). Stenbol: Weqfa Mezopotamya.
• Blum, S. (1972). The concept of ‘Asheq in Northern Khorasan. Asian Music, 4(1), 27–47.
• Bocheńska, J. (2022). From Dengbêj to modern writer: Heritagization of the Kurdish oral tradition and revitalization of the Kurdish language in the works of Mehmed Uzun and Mehmet Dicle. Iranian Studies, 55(4), 899–927.
• Boyce, M. (1957). The Parthian Gōsān and Iranian minstrel tradition. Journal of the Royal Asiatic Society, 89, 10–45.
• Çaçan, S. R. (2013). The Dengbêjî tradition among Kurdish Kurmanj communities: Narrative and performance during the late nineteenth and twentieth centuries (Master’s thesis). İstanbul: Boğaziçi University.
• Çakır, A. (2022). Shifts in the stature of professional music-making in Kurdistan (or how Kurds from around Mardin became professional musicians). The World of Music, 11(2), 25–64. https://www.jstor.org/stable/27159529
• Çelik, M. (2015). Adat û Rusûmatnameʼê Tewayifê Ekradiyeya Mela Mehmûdê Bazîdî (Metn û Lêkolîn) (Unpublished Master’s thesis). Mardin Artuklu University.
• Celîl, O., & Celîl, C. (1978). Zargotina Kurda II. Moskova: Naûka.
• Celîl, O., & Celîl, C. (2014a). Zargotina Kurda: Êpîk û Dastan 1. Vienna: Înstîtûta Kurdzanîyê – Wien.
• Celîl, O., & Celîl, C. (2014b). Zargotina Kurda: Êpîk û Dastan 2. Vienna: Înstîtûta Kurdzanîyê – Wien.
• Celîl, O., & Celîl, C. (2016). Zargotina Kurda: Êpîk û Dastan 3. Vienna: Înstîtûta Kurdzanîyê – Wien.
• Cengiz, D. (2010). Dizeleriyle tarihe tanık Dersim şairi: Sey Qaji. İstanbul: Horasan Yayınları.
• Chyet, M. (1991). ‘And a thornbush sprang between them’: Studies on ‘Mem û Zîn’, a Kurdish romance (Unpublished Ph.D. thesis). University of California, Berkeley.
• Chyet, M. (2003). Kurdish-English dictionary: Ferhenga Kurmancî-Inglîzî. New Haven and London: Yale University Press.
• Çîçek, A. A. (2024). Di reng û vengê Gimgimî: Cemalê Dursî û Xidirê Başî. Îstanbul: Weşanxaneyê Vateyî.
• Çîçek, A. A. (2024). Şaîrê Gimgimî yo vindîbîyaye: Silê Musî (1889–1952). Îstanbul: Vate.
• Çobanoğlu, Ö. (2023). Türk dünyası epik destan geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Darati, S. R. (2023). A world through words: Dengbêjî, kilam and collective memory (Ph.D. thesis). Georg-August-Universität, Göttingen. http://dx.doi.org/10.53846/goediss-10178
• Delikaya, Ö. (2023). “Aşiqê Eşqê”: Dengbêj û sazbend Xalidê Xendeqa. In O. Bozan, A. Ertekin, A. Cengiz, & A. Kaçmaz (Eds.), Cumhuriyetin 100. yılında Ergani: Din-eğitim-kültür (pp. xx–xx). Bursa: Ekin Yayınevi.
• Delikaya, Ö. (2024). Nû-varyanteke Mem û Zînê ya Dengbêjê Elaşgirî Kazoyê Garisya: Nirxandineke pêwendî û bernivîsandin. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(3), 1197–1226.
• Delikaya, Ö., & Ertekin, M. Z. (2021). “Li Geliyê Çatê Tav Diziriqî”: Topogeny û nexşeya devkî di kilama Elî Xarza de. Kurdiyat, (3), 11–25.
• Dîkranyan, M. (2024). Çirayê Ironî Լապտեր Լուսատու (Tîpguhêzî û Hemançap) (A. Yiğitalp, A. Gebenlioğlu, İ. Çağatay, S. Bozkurt, & T. Baykuşak, Eds.). İstanbul: Sena Ofset Ambalaj, Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti.
• Dost, J. (2010). Adat û Rusûmatnameê Ekradiye Mela Mehmûdê Bayezîdî. Stenbol: Nûbihar.
• Düzgün, M. (1992). Taê Lawıkê Dersımi / Dersim Türküleri. Ankara: Berhem Yayınları.
• Ertekin, Z. (2019). Du reng û yek deng di Kurdî de: Dengbêjî û Qesîdebêjî (Ceribîna berawirdeke kurt). In İ. Baz, R. Öz, Ç. Ertaş, & İ. Tunç (Eds.), Dengbêjlik kültürü ve dengbêjler (Uluslararası Sempozyum Bildirileri) (pp. 605–631). Şırnak: Şırnak Üniversitesi Yayınları.
• Farqînî, Z. (2022). Ferhenga Kurdî–Tirkî. Stenbol: Enstituya Kurdî.
• Fawzy, F. O. (2023, December 2). نوري شيخو، خورزه محمد – Nurî Şexo, Xorze Mehammêd [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=cs4ycG3WveM
• Ferdeghini, G. (2022). Performance e melodie nell'epica curda cantata: Il caso di Beyta Dimdim nel Bahdinan (Iraq). Philomusica on-line, 21(2), 289–329. http://dx.doi.org/10.13132/1826-9001/21.2179
• George, M., & Çakır, A. (2022). New contours in Kurdish music research. The World of Music, 11(2), 5–24.
• GezGezok. (2022, March 18). Zimanê Domanî, Silemanê Dengîzî û Keça wî [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=gQsZpO_8xLI
• Greve, M. (2018). Neither aşık nor dengbêj: The lament singers from Dersim. In U. Özdemir, W. Hamelink, & M. Greve (Eds.), Diversity and contact among singer-poet traditions in Eastern Anatolia (pp. 95–130). Baden-Baden, Germany: Ergon Verlag.
• Gültekin, M. (2013). Zargotina Kurdên Serhedê: Kilam û destanên epîk ên dirokî, mêrxasî û serhildanan. Stenbol: Avesta.
• Güneş, Ö., & Şahin, İ. (2019a). Antolojiya Dengbêjan 1: Dengbêj Reso. İstanbul: Nûbihar.
• Güneş, Ö., & Şahin, İ. (2019b). Antolojiya Dengbêjan 2: Dengbêj Şakiro. İstanbul: Nûbihar.
• Güneş, Ö., & Şahin, İ. (2021). Antolojiya Dengbêjan 3: Dengbêj Huseyno. İstanbul: Nûbihar.
• Hale, T. A. (1997). From the Griot of Roots to the Roots of Griot: A new look at the origins of a controversial. Oral Tradition, 12(2), 249–278.
• Hamelink, W. (2016). The sung home: Narrative, morality, and Kurdish nation. Leiden & Boston: Brill.
• Hamelink, W., & Barış, H. (2014). Dengbêjs on borderlands: Borders and the state as seen through the eyes of Kurdish singer-poets. Kurdish Studies, 2(1), 34–60.
• Hatun Sürücü, S. (2024). Di navbera nerît û teknolojiyê da: Jiyan û hunera aşiq û sazbend Elî Dore. Kurdiname, (11), 75–95.
• Hooshmandrad, P. (2022). Religious musical knowledge and modes of transmission among the Kurdish Ahl-e Haqq of Gurān. Oral Tradition, 35(2), 341–362.
• İlengiz, Ç. (2022). The aesthetics of open-ended mourning: The statue of a holy-madman in Dersim, Turkey. Journal of Material Culture, 27(4), 396–413. https://doi.org/10.1177/13591835221132494
• Jindires. (2007, December 25). Jindires adik efrinطمبور اديك كوران اسرة موقع جندريس [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=beyZ4nx7Z7I
• Jindires. (2012, May 8). رشيد مم جوجان عربا صالح بك,خانة Mem Çûçanê, Ereba Salih Begê. Terqolo, Xan [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=v9rUnu9hVs0
• Jindires. (2013, April 1). Adik Efrin Tembura Resen [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=X04Jhoca0HI
• Jindires. (2019a, July 22). Bavê Seydo: Eyşa îbê ,بافى سيدو عيشا ايبه [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=9CQXGjQw_hg
• Jindires. (2019b, January 3). Henanî evdê şerê, لاو براوو law birawo [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=TyvUsIqLK8U
• Jindires. (2019c, February 24). Hesnazî: Cebelî [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=TDvR2d-JsJo
• Jindires. (2022a, March 6). Ferza çola (Ereb Hemadî)= رشيد جندو فرزا جولا =عرب حمادي Reşîdê Cindo [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=h7lzIX-1PLc
• Jindires. (2022b, March 13). Derwêşê evdî, Reşîdê Cindo درويشي عفدي رواية رشيد جندو [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=vXy7IfY6TmI
• Kaniya dengbeja. (2022, August 6). Dengbêj Reso – dû heb qesîde beyît [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=QdYWkPVUJSE
• Kaplan, Y. (2023). Ji edebîyata devkî ya Kurdî serhatîyek evînî: Salih û Kejê û deqeke çapkirî. Mukaddime, 14(2), 416–442.
• Karasu, D., Hülakü, A., Korkmazcan, O., Güleryüz, D., & Kardaş, Ö. (2017). Bingöl Dengbêjleri. İstanbul: Peri Yayınları.
• Kardaş, C. (2017). Aşığın sazı, dengbêjin sesi: Dengbêjlik ve âşıklık üzerine karşılaştırmalı bir inceleme. Ankara: Eğiten Kitap.
• Kardaş, C. (2019). The legacy of sounds in Turkey: Âşıks and dengbêjs. In U. Özdemir, W. Hamelink, & M. Greve (Eds.), Singer-poet traditions in Eastern Anatolia (pp. 37–51). Baden-Baden: Ergon Verlag.
• Keskin, N. (2016). Müzik, anlatı, kimlik: Tûr-Abdin’de bir anlatım biçimi olarak mıtrıplık. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Keskin, N. (2019). Folklor û edebiyata gelêrî. Stenbol: Avesta.
• Kînas, A. (2020). İdealize edilmiş yekpare dengbêjlik karşısında dengbêj-tipi icracıların bölgesel çeşitliliği. PolilitArt, (286), 4–5.
• Kurdên Alawî. (2015, August 23). Aşiq Davut Sularî – Hesen Musa (Kürtçe Uzun Hava) [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=hTik5sLj3Tw
• Le Coq, A. von. (1903). Kurdische Texte. Berlin: Reichsdruckerei.
• Meretowar, A. (2017). Huseynê Farê (Jîyan-Kilam). Stenbol: Wardoz.
• Mürer, G., & Çakır, A. (2022). Introduction: New contours in Kurdish music research. The World of Music, 11(2), 5–24.
• Omer Yaxi. (2011, April 30). Isma3il sardashti u faxir harire yadi baxer [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=BiQ-HCdFEQ8
• Özdemir, U., et al. (Eds.). (2018). Diversity and contact among singer-poet traditions in Eastern Anatolia. Baden-Baden: Eregon Verlag. https://doi.org/10.5771/9783956504815
• Parıltı, A. (2006). Dengbêjler / Sözün yazgısı. İstanbul: İthaki Yayınları.
• Polatdersim. (2009, June 6). Aşık Davut Sulari – Ha wayiro [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=8FpKOg9fjPM
• Reichl, K. (2022). The oral epic from performance to interpretation (1st ed.). New York & London: Routledge.
• Şahin, T. (2016). Lawıkê Qerebêli u Qoçgiriye. İstanbul: Vejiyaişê Tiji.
• Sayım, İ., & Ertekin, M. Z. (2024). Yekemîn Încîla Kurdiya Kurmancî û hin taybetmendiyên wê. Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi, 10(19), 16–31. https://doi.org/10.56491/buydd.1413575
• Scalbert-Yücel, C. (2009). The invention of a tradition: Diyarbakir’s Dengbêj Project. European Journal of Turkish Studies, (10). http://journals.openedition.org/ejts/4055
• Schäfers, M. (2015). Being sick of politics: The production of dengbêjî as Kurdish cultural heritage in contemporary Turkey. European Journal of Turkish Studies, (20).
• Sträuli, B. (2017). Dewrêşê Evdî - Dewresh, son of Evdi: A Kurmanji epic as performed by the Berazi singer Baqî Xido. In Dewrêşê Evdî - Dewresh, son of Evdi. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Sträuli, B. (2021). “Our steppe is vast …”: Kurdish epics and tribal stories from Urfa, 1906 collected by Oskar Mann. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Subaşı, K. (2022). Pirnavîya cureyên vegêranên gelêrî û nestandartbûna wan di Kurdî de. In Folkilorê Kurdî: Wêje, Ziman, Mêjû, Civak û Kelepûr (pp. 527–552). Zakho: Senterê Zaxo bo Vekolînên Kurdî.
• Taş, C. (2017). Kilamê Kirmanciyê: Dersim halk ezgileri. İstanbul: Tij Yayınları.
• Turgut, L. (2002). Cembelî fils du prince de Hekkarî et la tradition des Mitirbs (Unpublished master’s thesis). Institut National des Langues et Civilisations Orientales, Paris. http://www.uni-goettingen.de/de/138346.html
• Turgut, L. (2018). Imagining a new mitirb: A text analysis of a singer-poet tradition in Ṭûr ‘Abdîn. In U. Özdemir, W. Hamelink, & M. Greve (Eds.), Diversity and contact among singer-poet traditions in Eastern Anatolia (pp. 53–76). Baden-Baden: Ergon Verlag.
• Uzun, M. (1991). Rojek ji Rojên Evdalê Zeynikê. Stockholm: Weşanên Welat.
• Uzun, M. (2006). Dengbêjlerim. İstanbul: Belge Yayınları.
• Waar Media. (2023, January 31). Taveheyv – Hesen Elî Xencer | تاڤەهەیڤ – حەسەن عەلی خەنجەر [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=fR1w-7Bn0Bc
• Yaş, Z. (2016). Şakarên Muzîka Kurdî-2. İstanbul: Şaredariya Bajarê Mezin a Amedê.
• Yazar, Î. (2018). Çimê Aşikan ra Hewt Hîkayeyê Gelêrî. Diyarbekir: Roşna.