İnanç, Siyaset ve Toplumsal Cinsiyet Ekseninde Osmanlı’da Gayrimüslim Kadınların İhtidası

Year 2025, Volume: 16 Issue: 1, 51 - 82, 27.05.2025

Fasih Dinç

https://doi.org/10.19059/mukaddime.1594090

Abstract

Çok yönlü parametrelerin devrede olduğu modern dünyanın politik karakteri, Osmanlı ve Batı dünyasının ilişkilerini şekillendirmenin yanı sıra Osmanlı toplumunun gündelik yaşam tecrübelerinin mahiyetini de değiştirdi. Osmanlı doğusu, birçok etnik ve dinî kimliği içinde barındıran heterojen sosyo-politik zeminiyle milliyetçilik ve Batı emperyalizmi bağlamında çağın âdeta laboratuvarlarından biriydi. Daha önce vaka-ı âdîyeden görülen olaylar, Osmanlı ve Batı gündeminin etkisiyle politik bir veçhe kazanıp uluslararası bir krize dönüşebiliyordu. Gayrimüslim kadınların ihtida etmeleri veya etmek zorunda kalmaları, bu türden olaylardan biriydi. Bölgedeki devlet idaresi, milliyetçi cereyanlar ve Batılıların nüfuzu gibi etkenlerle Gayrimüslim tebaa ile devlet ve başta Kürtler olmak üzere Müslümanlar arasında gerginliği artan siyasi atmosfer, bu durumu besliyordu. Dolayısıyla, 19. ve 20. yüzyılda Osmanlı’nın doğusundaki ihtidalara politik eksende bir bakış egemendi. Ancak bu yaklaşım, ihtida olaylarını açıklamada yetersiz kalıyor. Öyle ki, bu makalede siyasal eksenin yanı sıra kaçırılma, savaş ve isyan gibi kaotik ortamlarda hayatta kalma çabası, mevcut koşullardan memnuniyetsizlik, Müslümanlığın fırsatları ve hatta duygusal ilişki gibi faktörler göz önüne alınarak Gayrimüslim kadınların ihtidalarına odaklanılacaktır. Ayrıca, tüm iddialar karşısında Osmanlı Devleti’nin ihtida vakalarına pratikte nasıl yaklaştığı ortaya konulacaktır. Zorunluluklar ve tercihler ekseninde ana aktörü kadınlar olan ihtidaların toplumsal cinsiyet bağlamı ise bu makalenin ana temalarından biri olacaktır. Ayrıca makalede, güncel literatürün yanı sıra Osmanlı arşivi, yabancı gazeteler ve sözlü kaynaklardan istifade edildi.

Keywords

İhtida , Osmanlı , Kadın , Gayrimüslim , Müslüman , Batılı Güçler

Conversion of Non-Muslim Women in the Ottoman Empire in the Context of Faith, Politics and Gender

Abstract

The political character of the modern world, where multifaceted parameters were in play, not only shaped the relations between the Ottoman and Western worlds, but also changed the nature of the daily life experiences of Ottoman society. The Ottoman East, with its heterogeneous socio-political background that included many ethnic and religious identities, was one of the laboratories of the age in the contexts of nationalism and Western imperialism. Events that had formerly been regarded as common occurrences could take on a political aspect and turn into an international crisis under the influence of the Ottoman and Western agenda. One of such events was that non-Muslim women wanted to conversion or were forced to do so. The political atmosphere in the region, where tensions increased between non-Muslim subjects, the state and Muslims, especially the Kurds, due to factors such as the spread of nationalist movements, state authority in the region and the influence of Westerners, provoked this situation. Therefore, a political perspective was dominant in the conversions in the East of the Ottoman Empire in the 19th and 20th centuries. However, this approach is not enough to explain the events of conversion. In fact, this article focuses on the conversion of non-Muslim women in addition to its political side, by taking into account factors such as abduction, efforts to survive in chaotic situations such as war and rebellion, dissatisfaction with the current conditions, the opportunities of Islam, and even emotional relations. Additionally, it is revealed how the Ottoman Empire approached conversion events in practice, in the face of all the allegations. The gender context of the conversions, whose the main actors were women in term of obligations and preferences, is one of the main themes of this article. In addition to the current literature, the Ottoman archive, foreign newspapers and oral sources were utilised in the article.

Keywords

Conversion , Ottoman , Woman , Non-Muslim , Muslim , Western Powers

References

• Arşiv T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivi Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA.)
• Bab-ı Âli Evrak Odası (BEO.) 2814/210990, 2837/212771.
• Dahiliye Nezareti İdare (DH. İD.) 116/26, 116/45.
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.) 1168/3, 1635/13, 1636/100, 1737/44, 1791/34, 1846/99, 2843/39.
• Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH. MUİ.) 93/38.
• Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH. ŞFR.) 140/57, 237/5, 237/100, 356/120.
• Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu – Muamelat (DH. TMIK. M.) 17/1, 125/54, 206/55.
• Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası (HR. HMŞ. İŞO.) 175/3.
• Hariciye Nezareti Londra Sefareti (HR. SFR. 3) 484/28.
• Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR. MKT.) 133/25, 150/26, 153/97.
• Hariciye Nezareti Siyasi (HR. SYS.) 2755/36, 2792/43.
• Hariciye Nezareti Tahrirat (HR. TH.) 175/39.
• Sadâret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı (A. MKT. UM.) 325/14.
• Yıldız Sadâret Hususi Maruzât Evrakı (Y. A. HUS.) 322/86.
• Gazeteler Euroa Advertiser (Vic.: 1884 - 1920), 11 Eylül 1891: 8. https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/65530735. Erişim Tarihi [29/08/2023].
• Mineral Point Tribune (Mineral Point, Wis.), 01 Eylül 1887: 3. Chronicling America: Historic American Newspapers. Lib. of Congress. <https://chroniclingamerica.loc.gov/lccn/sn86086770/1887-09-01/ed-1/seq-3/>. Erişim Tarihi [29/08/2023].
• Northern Mining Register (Charters Towers, Qld. : 1891 - 1892), 3 Ekim 1891: 23. https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/79348371. Erişim Tarihi [29/08/2023].
• Phillipsburg Herald (Phillipsburg, Kan.), 13 Nisan 1888: 6. Chronicling America: Historic American Newspapers. Lib. of Congress. <https://chroniclingamerica.loc.gov/lccn/sn85029677/1888-04-13/ed-1/seq-6/>. Erişim Tarihi [28/08/2023].
• Pullman Herald (Pullman, W.T. [Wash.]), 14 Aralık. 1889: 3. Chronicling America: Historic American Newspapers. Lib. of Congress. <https://chroniclingamerica.loc.gov/lccn/sn88085488/1889-12-14/ed-1/seq-3/>. Erişim Tarihi [4/03/2024].
• The Delta Independent (Delta, Colo.), 26 Kasım 1889: 4. Chronicling America: Historic American Newspapers. Lib. of Congress. <https://chroniclingamerica.loc.gov/lccn/sn86063206/1889-11-26/ed-1/seq-4/>. Erişim Tarihi [29/08/2023].
• The Mercury (Hobart, Tas.), 7 Temmuz 1891: 2. https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/12722041. Erişim Tarihi [29/08/2023].
• The Morning Call (San Francisco [Calif.]), 10 Ocak. 1892: 14. Chronicling America: Historic American Newspapers. Lib. of Congress. <https://chroniclingamerica.loc.gov/lccn/sn94052989/1892-01-10/ed-1/seq-14/>. Erişim Tarihi [28/08/2023].
• The Sun (New York), 18 Eylül. 1891: 3. Chronicling America: Historic American Newspapers. Lib. of Congress. <https://chroniclingamerica.loc.gov/lccn/sn83030272/1891-09-18/ed-1/seq-3/>. Erişim Tarihi [28/08/2023].
• İnternet Siteleri
• http://www.lugatim.com/
• https://chroniclingamerica.loc.gov/
• https://islamansiklopedisi.org.tr/
• https://trove.nla.gov.au/
• https://ttk.gov.tr/tarih-cevirme-kilavuzu/
• https://tureng.com/tr/turkce-ingilizce
• https://www.devletarsivleri.gov.tr/
• https://www.luggat.com/
• https://www.osmanlicasozlukler.com/coz
• https://www.seslisozluk.net/
• İkincil Kaynaklar
• Akman, E. (2021). “Tanzimat’tan Sonra İhtida, İrtidad Hareketleri ve Kadınların Öteki ile Evliliği: Midyat Örneği”. Artuklu Akademi, Cilt 8, Sayı 1.
• Aslan, H. (2008). Tanzimat Döneminde İhtidâ (1839-1876). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Ayhan, R. (2021). “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Siird Sancağında İhtida Hareketleri (1868-1898)”. Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi. Cilt: 13. Sayı: 3. ss: 988-1010.
• Baer, M. D. (2010). IV. Mehmet Döneminde Osmanlı Avrupası’nda İhtida ve Fetih. İstanbul: Hil.
• Baer, M. D. (2016). Atmeydanı’nda Ölüm – 17. Yüzyıl İstanbul’unda Toplumsal Cinsiyet, Hoşgörü ve İhtida. (Çev. P. Yanardağ). İstanbul: Koç Üniversitesi.
• Barkey, K. (2011). Farklılıklar İmparatorluğu Osmanlılar – Bir Karşılaştırmalı Tarih Perspektifi. (Çev. E. Kılıç). İstanbul: Versus.
• Bayraktar, U. B. (2015). “Refah İçin İhtida: Tanzimat Döneminde Kaçırılma, Evlilik ve Müslümanlaş(tırıl)ma”. Müslümanlaş(tırıl)mış Ermeniler Konferans Tebliğleri – Kasım 2013. (Ed. A. Yılmaz). (Çev. A. Yılmaz – G. Koca – A. Keşiş – P. Estukyan – N. Taşçı) İstanbul: Hrant Dink Vakfı.
• Cora, Y. T. – Derderian, D. – Sipahi, A. (2016). “İntroduction – Ottoman Historiography’s Black Hole”. The Ottoman East in the Nineteenth Century – Societies, Identities and Politics. (Ed. Y. T. Cora – D. Derderian – A. Sipahi). London – New York: I. B. Tauris .
• Çakmak, Y. (2020). Sultanın Kızılbaşları: II. Abdülhamid Alevi Algısı ve Siyaseti. İstanbul: İletişim.
• Çetinsaya, G. (2020). II. Abdülhamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi. (çev. Z. Savan). İstanbul: Küre.
• Deringil, S. (2017). 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde İhtida ve İrtidad. (çev. A. Anadol – T. U. Belge). İstanbul: İletişim.
• Develioğlu, F. (2008). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat – Eski ve Yeni Harflerle. (Haz. A. S. Güneyçal). Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dinç, F. (2024). Osmanlı-İran Sınırında Devlet ve Toplum: Caf Aşireti ve Nasturî Cemaati (1839-1914). İstanbul: İletişim.
• Ekinci, M. R. (2017). Osmanlı Devleti'nde Milli Aşireti XVIII.-XIX. YY. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Elazığ.
• Ekinci, M. R. (2022). “19. ve 20. Yüzyıllarda Milli/Milan Aşireti”. Aktör, Müttefik, Şakî: Kürt Aşiretleri. (Der. Tuncay Şur – Yalçın Çakmak). İstanbul: İletişim.
• Gölbaşı, E. (2008). The Yezidis and the Ottoman State: Modern Power, Military Conscription, and Conversion Policies, 1830-1909. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Boğaziçi Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü. İstanbul.
• Gölbaşı, E. (2009). ““Heretik” Aşiretler ve II. Abdülhamid Rejimi: Zorunlu Askerlik Meselesi ve İhtida Siyaseti Odağında Yezidiler ve Osmanlı İdaresi”. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar. Sayı 9.
• Güneş, Ö. – Şahin, İ. (2019). Dengbêj Reso – Antolojiya Dengbêjan 1. İstanbul: Nûbihar.
• İnce, İ. (2008). “Ridde”. Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 35. İstanbul: Diyanet. https://islamansiklopedisi.org.tr/ridde. Erişim Tarihi [24/11/2023].
• İvanova, S. (2009). “Hıristiyan Rumeli Kadınları, Evlilik Sorunları ve Kadı Sicilleri (17. ve 18. Yüzyıllar)”. Osmanlı Döneminde Balkan Kadınları: Toplumsal Cinsiyet, Kültür, Tarih. (Der. A. Buturovic – İ. C. Schick), (çev. G. Erginsoy). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Karal, E. Z. (2007). Osmanlı Tarihi: Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri (1876-1907). Cilt VIII. Ankara: TTK.
• Kêvonian, A. (2015). Gülizar’ın Kara Düğünü – Bir Kürt Beyi Tarafından Kaçırılan Ermeni Kızın Gerçek Hikâyesi. (Çev. A. Türker – E. Erbay). İstanbul: Aras.
• Kiremit, İ. (2012). XIX. Yüzyılda Nusayriler (Arap Alevileri). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara.
• Krstic, T. (2015). Osmanlı Dünyasında İhtida Anlatıları 15.-17. Yüzyılları. (Çev. A. T. Şen). İstanbul: Kitap. Ortaylı, İ. (2014). İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Timaş.
• Öztürk, A. O. (1994). “Ermeni Kızı Türküsü”nün Yeni Bir Varyantı”, Millî Folklor Dergisi, Sayı 22 (Yaz). ss: 34-36.
• Schick, İ. C. (2009). “Bakire Hıristiyanlar, Irza Geçen Türkler: Geç Osmanlı Döneminde Ulusal Çatışmaların Cinselleştirilmesi”. Osmanlı Döneminde Balkan Kadınları: Toplumsal Cinsiyet, Kültür, Tarih. (Der. A. Buturovic – İ. C. Schick), (çev. G. Erginsoy). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Sykes, M. (1908). “The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire”. The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. Vol. 38.
• Şaşmaz, M. (2004). Kürt Musa Bey Olayı (1883-1890). İstanbul: Kitabevi.
• Temel, M. S. (2019). “Osmanlı-İran İlişkilerinde Diplomatik Problem: Bir İngiliz Kızının Kaçırılması”. Hazine-i Evrak Arşiv ve Tarih Araştırmaları Dergisi. Sayı 1.
• Usta, A. (2011). “Haçlı Seferleri Döneminde Din Değiştirme Vakaları”. Belleten Dergisi. Sayı 274.
• Zal, A. (Ed.) (2011). Antolojiya Dengbêjan/ Dengbêj Antolojisi/The Antologie of the Dengbêj 1. Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi.