Dede Ömer Rûşenî’nin Kâdî Beydâvî Hâşiyesinde Kıraat ve Dilbilimsel Açıklamalar

Year 2024, Volume: 4 Issue: 1, 29 - 44, 31.12.2024

Azime Kelleci

Abstract

Öz
Konu ve Amaç: Bu çalışmada, Dede Ömer Rûşenî’nin Kâdî Beydâvî’nin Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl adlı tefsirine yazdığı hâşiyesinde yer alan kıraat ilmine ve dilbilimsel açıklamalara yönelik hususların ortaya konulması hedeflenmektedir. Dolayısıyla Rûşenî’nin kıraat ilmi ve dilsel açıklamalar özelinde Beydâvî tefsirine ilaveten getirdiği açıklamaları ve bilgi aktarımlarının, alana ne derece hâkim olduğunun ve tefsir ilmine sunduğu katkılarının ne derece önem arz ettiğinin değerlendirilmesine olanak sağlamaktadır. Bu bağlamda çalışmamızın temel amacı, haşiyedeki kıraat ve dilbilimsel açıklamaların tefsir ve Kur’ân ilimleri açısından önemini vurgulamak ve bu sayede Rûşenî’nin tefsir ilmine katkılarını istifadeye sunmaktır.
Yöntem: Bu makale, literatür taranarak ile Rûşenî’nin hâşiyesi incelenerek kaleme alınmıştır. İlgili çalışmada Rûşenî’nin Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Yeni Medrese’de 1755/24 numarayla kayıtlı nüsha temele alınmıştır. Çalışma boyunca kıraat ve dilsel açıklamalar tespit edilerek tasnifi yapılmış, sonrasında verilerden hareketle analiz edilmiştir. Böylece kıraat ve dilbilimsel açıklamaların ekseni tespit edilmiş, Rûşenî’nin izahlarıyla Beydâvî’nin görüşleri karşılaştırılmak suretiyle Rûşenî’nin alana katkıları incelenmiştir.
Bulgular: Çalışma kapsamında elde edilen bulgular kıraat açısından değerlendirildiğinde Rûşenî’nin kıraata dair vecihlerin kaynağını göstermeye önem verdiği, kıraat farklılıklarına değinirken İbn Kesîr, Ebû Amr, Hamza ve Kisâî gibi kıraat âlimlerinin rivayetlerini ön planda tuttuğu görülmüştür. Öte yandan tecvid kurallarını, harflerin mahreç ve sıfatlarıyla vakıf ve vasla dair hükümleri açıkladığı tespit edilmiştir. Yedi harf konusundaki görüşleri değerlendirerek ayetlerin farklı lehçelerde okunabileceğine dair izahatlar yaptığı görülmüştür. Diğer taraftan Kur’ân’ı Kerim’in okunuşunda sesin güzelliğinden yararlanılmasına yönelik izahları, kıraat ilminde teğannî ve sese önem verdiğini göstermektedir. Çalışmanın dilsel açıdan katkıları bağlamında dilbilgisi kuralları, kelime kökleri, sözlük ve lehçe farklılıkları üzerinde durulduğu; kelimelerin iştikakı ile vezinlerin anlama etkisi; kelimelerin lügat ve terim manaları arasındaki ince farkların ortaya koyularak izahların zenginleştirildiği görülmüştür. Tefsir ilmine katkısı bağlamında kıraat vecihlerine dair bilgiler sunulduğu ve kıraat imamlarına başvurulması sebebiyle hâşiyenin kaynak olarak değerlendirilebileceği söylenebilir.
Sonuç: Beydâvî tefsirine hâşiye olarak kaleme alınan eserin, kıraat ve dilbilimsel izahlar yönüyle literatürde önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Bundan dolayı kıraat ilmi açısından ele alındığında Osmanlı tefsir geleneğinin güzel bir örneği olarak da değerlendirilebilir. Zira Rûşenî, kıraat vecihlerini ele aldığı yerlerde kıraat imamlarından hareket ederek Beydâvî tefsirinin açıklamasında derinliğe sahip yorumlar yapmıştır. Öte yandan Arap diline dayalı yaptığı izahlar da hem ayetlerin hem de Beydâvî’nin anlaşılmasında katkı sunmuştur.

Keywords

Kıraat, Tefsir, Beydâvî Tefsiri, Hâşiye, Dede Ömer Rûşenî

In the Hashiya Of Dede Ömer Rusenı on Baydawi Qira’at and Linguistic Explanations

Abstract

Abstract
Subject and Purpose: This study aims to examine the aspects related to the science of qira’at and linguistic explanations found in the hashiya authored by Dede Omer Ruseni on Qadi al-Baydawi’s Anwār al-Tanzīl wa-Asrār al-Ta’wīl commentary. Specifically, the study seeks to evaluate the depth of Rûşenî’s mastery over the fields of qira’at and linguistic analysis, as well as the significance of his contributions to the discipline of tafsir. By analyzing the supplementary explanations and knowledge he added to al-Baydawi’s exegesis, the research sheds light on the academic value of his work. Within this context, the primary objective of this study is to underscore the importance of the qira’at and linguistic clarifications in the gloss from the perspective of tafsir and Qur'anic sciences, thereby making Rûşenî’s contributions to the field of Qur’anic exegesis more accessible and appreciable.
Method: This article was written based on a review of the literature and an examination of Ruseni’s hashiya. The study relies primarily on the manuscript preserved in the Süleymaniye Manuscript Library, cataloged under Yeni Medrese 1755/24. Throughout the research, the qira’at and linguistic explanations were identified, categorized, and subsequently analyzed based on the extracted data. This approach enabled the determination of the central themes within the qira’at and linguistic explanations. Additionally, Ruseni’s interpretations were compared with Baydawi’s views, facilitating an evaluation of Ruseni’s contributions to the field.
Results: The findings of the study reveal several significant aspects of Ruseni’s approach to qira’at and linguistic analysis. From the perspective of qira’at, it is evident that Ruseni placed great emphasis on identifying the sources of recitation variants, often prioritizing the narrations of prominent qira’at scholars such as Ibn Kathir, Abu Amr, Hamzah, and Kisai. Additionally, his detailed explanations of tajweed rules, including the articulation points and characteristics of letters, as well as the rulings on waqf and wasl, are noteworthy. His analysis of the saba ahruf also underscores his effort to elucidate the permissibility of reading certain verses in different dialects. Moreover, his focus on the aesthetic aspects of Qur'anic recitation, including the use of beautiful vocalization and taghanni, highlights the importance he placed on the auditory dimension of qira’at. From a linguistic perspective, the study found that Ruseni delved deeply into grammar rules, etymology, lexical variations, and dialectical differences. He explored the roots and derivations of words, the influence of morphological patterns on meaning, and the subtle distinctions between the lexical and terminological meanings of words, enriching his explanations with these nuanced insights. Regarding his contributions to the discipline of tafsir, it can be stated that Ruseni’s detailed discussions on qira’at variants and his frequent references to qira’at authorities make his gloss a valuable resource. His systematic and scholarly approach ensures that the gloss can serve as a reliable source for understanding qira’at and its integration into the broader field of Qur'anic exegesis
Conclusions: The work, composed as a hashiya on Baydawi's tafsir, holds a significant position in the literature due to its focus on qira’at and linguistic explanations. Therefore, from the perspective of qira’at studies, it can also be considered a remarkable example of the Ottoman tafsir tradition. This is because Ruseni, in addressing qira’at variants, provided profound interpretations of Baydawi’s commentary by drawing upon the insights of qira’at scholars. Furthermore, through his linguistic analyses grounded in the Arabic language, Ruseni contributed significantly to the understanding of both the Qur'anic verses and Baydawi's explanations.

Keywords

Qira’at, Tafsir, Baydawi’s Tafsir, Dede Omer Ruşenı, Hashiya

References

• Abbas Hasan. en-Nahvü’l-vâfî ma‘a rabtihi bi esâlîbi’r-râfi‘a ve’l-hayâti’l-luğaviyyeti’l-müceddide. Mısır: Dâru’l-me‘ârif, 2018.
• Abdu’l-Hayy b. Fahruddîn b. Abdu’l-Ali el-Hasenî et-Tâlibî. el-İ‘lâm bi men fî târîhi’l-Hind mine’l-a‘lâ., Beyrût-Lübnân: Dâru İbn Hazm, 1999.
• Abdulfettâh b. Abdülğanî Muhammed b. el-Kâdî. el-Vâfî fî Şerhi’ş-Sâtıbiyyeti fi’l-kırââti’l-‘aşr. b.y.: Mektebetü’s-Sevâdî, ts. Arslan, Hulusi - Karagöz, Numan. “Dillerin Kökeni ve Teolojik Bağlamı”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 12/2 (Güz 2021) 431-451.
• Aydın, İsmail. “Me‘âni’l-Kur’ân”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, Ek-2/ 206-207, 2019. Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. 7 Cilt, Dımeşk: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Bursalı Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: Meral Yayınevi, 2016.
• Çörtü, Mustafa Meral. Arapça Dilbigisi Nahiv. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları (İFAV), 25. Basım, 2022.
• Demir, Ziya. XIII-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2007. Ebû Şâme, Ebu’l-Kâsım Şihâbüddîn Abdurrahmân b. İsmâ‘îl b. İbrâhîm el-Makdisî. İbrâzü’l-me‘ânî min hirzi’l-emânî. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• el-Beydâvî, Nâsiruddîn Ebû Saîd Abdillâh b. Ömer b. Muhammed Kâdî el-. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mer‘aşlî. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1998.
• el-Cebelî, Ahmed b. Ebî Bekr b. Ömer. el-Bustân fî i‘râbi müşkilâti’l-Kur’ân. Thk. Ahmed Muhammed Abdurrahmân el-Cündî. 5 Cilt, b.y.: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-buhûsi ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 2018.
• el-Cezerî, Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Müncidü’l-Mukriîn ve mürşidü’t-tâlibîn. Nşr. Ali b. Ali el-‘İmrân, b.y.: ts.
• el-Cezerî, Şemsüddin Ebu’l-Hayr. en-Neşr fî Kırââti’l-‘Aşr. Beyrût: Dâru’l-Kitâbi’l-İlmiyye, ts.
• el-Ednevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’l-Müfessirîn. Thk. Süleyman b. Sâlih el-Haziy. el-Medînetü’l-Müevvere: Mektebetü’l-‘Ulûm ve’l-Hikem, 1997.
• et-Temîmî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed b. Vellâd. el-İntisâr li Sîbeveyh ‘ale’l-Müberred. Thk. Züheyr Abdulmuhsin Sultan. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1996.
• Güzel, Abdurrahman. Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları, 3. Basım, 2006.
• Hâcî Halîfe, Mustafa b. Abdillâh. Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Thk. Muhammed Şerefüddîn Yaltkaya. Bağdâd: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• İbn Hişâm el-Lahmî, el-Medhal ilâ takvîmi’l-lisân, Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2003.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mâce. Thk. Şu‘ayb el-Arnaût, Adil Mürşid ve dğr.. 5 Cilt, Dâru Risâleti’l-‘Âlemiyye, 1. Basım, 2009.
• Karaçam, İsmail. Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûlü ve Kırâati. Konya: Nedve Yayınları, 1974.
• Kırkız, Mustafa. “Arap Dilinde Mastar ve Önemi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2010) 209-226.
• Rûşenî, Dede Ömer. Hâşiye ‘ale’l-Kâdî Beydâvî. Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Medrese. 1755/24, 1a-570a. Tîbî, Şerefüddîn Hüseyn b. Abdullah et-. Fütûhu’l-ğayb fi’l-keşf ‘an kanâ‘ir-rayb. Thk. İyâd Muhammed el-Ğavci. 17 Cilt, b.y.: Câizetü Debiyyi’d-Devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1. Basım, 2013.
• Uzun, Mustafa. “Dede Ömer Rûşenî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 9/ 81-83, 1994. Uzun, Mustafa. Dede Ömer Rûşenî’nin Hayatı Eserleri ve Miskinliknamesi. İstanbul, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, 1982.