Türkçe'nin Irak'taki Sûfî Çevrelere Etkisi (Abdurrahman Halis Kerkükî Örneği)

Year 2025, Volume: 5 Issue: 1, 17 - 31, 30.06.2025

Abdulcebbar Kavak

Abstract

Konu ve Amaç: Bu makale, Türkçenin Irak toplumunu derinden etkileyen tasavvufî çevrelere etkisini konu edinmiştir. Irak, İslam’ın yayılmaya başladığı ilk asırdan itibaren siyaset, ilim, fikir, sanat ve edebiyat alanlarında öncü şahsiyetlerin yetiştiği bir bölge olmuştur. Tasavvufun kurumsallaşma döneminde de ilk tarikatlar burada ortaya çıkmıştır. Kadirîlikten Rifâîliğe, Adevîlikten Sühreverdîliğe pek çok tarikat Irak’ta gelişme imkânı bulmuştur. Irak’ın demografisini oluşturan Araplar, Kürtler ve Türkmenler arasında tarikatların faaliyetleri yaygınlaşmıştır. Bu çalışmadaki temel amaç Türkçenin Irak’taki tasavvufî çevrelere etkisini incelemek ve bu hususta öne çıkan kurum ve şahsiyetlerin rolünü irdelemektir.
Yöntem: Bu makalede Türklerin Irak’a gelişi, siyasî, askerî ve kültürel alanlardaki etkileri ile Türkçenin Irak’taki sûfî çevrelere etkisi nitel yöntemle ve kaynaklar taranarak incelenecektir. Bu konuda Irak’taki Yazma Eserler Kütüphanelerinde bulunan yazma eserler ile matbu yayınlar araştırma için yeterli kaynağı sağlamaktadır.
Bulgular: Irak’ta da İslam dünyasında olduğu gibi Arapça ilim dili, Farsça ise şiir ve edebiyat dili olarak kabul görmüştür. Bununla beraber Osmanlı Devleti’nin on altıncı yüzyıldan itibaren Irak ve çevresinde hakimiyet kurması, Türkçenin edebiyat alanında kendisini ifade etmesine güçlü bir fırsat sunmuştur. Bu nedenle Irak’ta yaşayan Türkmenler Türk dili ve kültürünün toplumsal alanda yaygınlaştırılması hususunda aktif bir sürece girmişlerdir. Anadolu’da ortaya çıkan Bektâşîlik, Ahîlik ve Mevlevîlik gibi tarikatların Irak’ın bazı şehirlerinde açtıkları tekkeler toplumsal alanda Türkçenin yayılmasına ivme kazandırmıştır. Bu meyanda Kerkük Talabânî Tekkesi ve şeyhi Abdurrahman Hâlis Kerkükî’nin Türkçe eserleri, Türkçenin Irak’taki tasavvufî çevrelere etkisine en büyük örneklerden birini teşkil etmektedir.
Sonuç: Osmanlı Devleti’nin Irak ve çevresinde hakimiyet kurduğu on altıncı yüzyılın ilk yarısından itibaren Türkçe ve Türk kültürü Irak’ta ciddi gelişme göstermiştir. Türkçenin Irak’ın toplumsal hayatında iz bırakacak bir yaygınlığa ulaşmasında Anadolu’dan gelerek burada tekke faaliyeti yürüten Bekâşîlik ve Mevlevîliğin, esnaf ve zanaatkarların organize edilmesinde önemli rol üstlenen Ahîlik teşkilatının büyük katkıları olmuştur. Diğer büyük bir katkı da Irak’ta aynı tarihlerde yetişen çok sayıda Türkmen şairinden ve yazdıkları edebi eserlerden gelmiştir. Türkçenin edebi sanatlarla ifade edildiği manzum eserler sûfî çevrelerde pek çok tasavvuf erbabını etkilemiştir. Bunlardan Kerkük Talabânî Tekkesi postnişini Şeyh Abdurrahman Hâlis Kerkükî, tekke faaliyetlerinde Türkçe şiir ve musikiye yer vermesi ve yazdığı Türkçe eserlerle öne çıkmıştır.

Keywords

Abdurrahman Hâlis Kerkükî, Tasavvuf, Türkçe, Irak, Bektâşîlik, Ahîlik, Mevlevîlik

Supporting Institution

Karabük Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinatörlüğü

Project Number

KABÜBAP-24-KTP-167

The Effect of Turkish on the Sufi Circles in Iraq (Abd al-Rahman Khalis Kirkukî Example)

Abstract

Subject and Purpose: This article focuses on the influence of Turkish on Sufi circles that deeply influenced Iraqi society. Iraq has been a region where pioneering figures have been raised in the fields of politics, science, ideas, art and literature since the first century when Islam began to spread. During the institutionalisation period of Sufism, the first sufi orders emerged here. From Qadiriyya to Rifâiyya, from Adawîyya to Suhrawardiyya, many sufi orders found the opportunity to develop in Iraq. The activities of sufi orders have become widespread among the Arabs, Kurds and Turkmans who make up the demography of Iraq. The main purpose of this study is to examine the influence of Turkish on Sufi circles in Iraq and to examine the role of prominent institutions and personalities in this regard.
Method: In this article, the arrival of the Turks in Iraq, their political, military and cultural influences and the influence of Turkish on Sufi circles in Iraq will be analysed through a qualitative method and a review of sources. In this regard, the manuscripts and printed publications in the Manuscript Libraries in Iraq provide sufficient resources for the research.
Results: In Iraq, as in the Islamic world, Arabic was accepted as the language of science and Persian as the language of poetry and literature. However, the Ottoman Empire's domination in and around Iraq from the sixteenth century onwards provided a strong opportunity for Turkish to express itself in the field of literature. For this reason, Turkmans living in Iraq have entered an active process in the dissemination of Turkish language and culture in the social sphere. The lodges opened in some cities of Iraq by sufi orders such as Bektâshiyya, Akhiyya and Mawlawiyya, which emerged in Anatolia, gave momentum to the spread of Turkish in the social sphere. In this context, Kirkuk Talabani Lodge and the Turkish works of its shaykh Abd al-Rahman Khâlis Kirkukî constitute one of the greatest examples of the influence of Turkish on the Sufi circles in Iraq.
Conclusions: Since the first half of the sixteenth century, when the Ottoman Empire established its sovereignty in Iraq and its neighbourhood, Turkish and Turkish culture developed significantly in Iraq. Bekâshiyya and Mawlawiya, which came from Anatolia and carried out lodge activities here, and Akhiyya, which played an important role in the organisation of tradesmen and craftsmen, made great contributions to the spread of Turkish in the social life of Iraq. Another major contribution came from the many Turkman poets who grew up in Iraq at the same time and the literary works they wrote. Poetic works in which Turkish was expressed with literary arts influenced many Sufis in Sufi circles. Among them, Shaykh Abd al-Rahman Khâlis Kirkukî, the postmaster of Kirkuk Talabânî Lodge, stood out with his inclusion of Turkish poetry and music in the activities of the lodge and the Turkish works he wrote.

Keywords

Abd al-Rahman Khâlis Kirkukî, Sufism, Turkish, Iraq, Bektâshiyya, Akhiyya, Mawlawiyya

Project Number

KABÜBAP-24-KTP-167

References

• Akbaş, Mehmet. Kâdirî Tarikatı Hâlisiye Kolu. Konya: Aybil Yayınları, 2020.
• Azzâvî, Abbas. Târîhu’l-Irak beyne İhtilâleyn. Bağdat: Şirketu’t-Ticâre ve’t-Tibâ‘a’l-Mahdûde, 1956.
• Basrî, Mîr. A’lâmu’t-Turkman ve’l-edebu’t-Turkî fi’l-Iraki’l-Hadîs. Londra: Mektebetu’l-Verrâk, 1997.
• Bezer, Gülay Öğün. “Kökböri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Çelik, İsa. “Tâlebânî, Abdurrahman Hâlis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Çelik, Fatma Zehra. Hâlis Dîvânı. Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018. ed-Derrâcî, Hamid Muhammed Hasan. er-Rubut ve’t-tekâya’l-Bağdadiyye fi’l-ahdi’l-Osmânî. Bağdat: Dâru’ş-
• Şuûni’s-Sakâfeti’l-Amme, 2001.
• ed-Dimaşkî, Mustafâ el-Halvetî. er-Rihle’l-Irakiyye. tah. Seyyid Mîâd Şerefüddin el-Geylânî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2012.
• Dinç, Fasih. “Kerkük ve Çevresinde Şeyh Abdurrahman Talabanî’nin Toplumsal Nüfuzu”. 1. Uluslararası Zap Havzası Uleması Sempozyumu Bildirileri, İstanbul: Hakkâri Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Dmeral, İbrahim. Tarihsel Süreç İçerisinde Irak’ta Türkçe Eğitimi ve Öğretimi (1918-2014). Ankara, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Enver, Ali. Mevlevî Şâirler. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Fuzûlî. Fuzûlî Divanı. haz. Kenan Akyüz vd. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
• İpekten, Halûk. Fuzûlî Hayatı- Sanatı-Eserleri Bazı Şiirlerinin Açıklamaları. Ankara: Akçağ Yayınları, 2018.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Feylesûfu’l-Arab Yakûb b. İshak el-Kindî. çev. Abbas Azzâvî Bağdat: Matbaatu Es‘ad, 1963. Kaplan, Muhammed Nur. et-Tekâyâ ve’s-Serâyâ an ‘alâkati’l-mutasavvifa bi’s-sultati inde’t-Turk. Ankara:
• İlâhiyât Yayınları, 2025.
• Karadağî, Muhammed Ali. Huviyetu Kerkûk es-sekâfiyye ve’l-idâriyye. Erbil: Dâru Ârâs, 2004.
• Karahan, Abdülkadir. Fuzûlî Muhiti, Hayatı ve Şahsiyeti. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1989.
• Karpuz, Haşim. “Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Ortadoğu’daki Mevlevîhaneler”. Birinci Dünya Savaşında
• Mevlevî Alayı ve Gönüllü Topluluklar Uluslararası Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Adnan Karaismailoğlu, Yakup Şafak. Kırıkkale 2016.
• Küçük, Sezai. Mevleviliğin Son Yüzyılı. İstanbul: Vefa Yayınları, 2007. Masliyeh, Sâduk. “Irak Halk Dilinde Dört Türkçe Son Ek -li, -lik, -siz, çi”. çev. Halim Öznurhan, Bilimname, 1 (2004).
• Muhammed, Bahar Alemdar. Irak Türkmen Mersiyelerinin Söz Varlığı. Bursa, Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Müderris, Abdülkerim. ‘Ulemâunâ fî hizmeti’l-‘ilmi ve’d-dîn. Bağdat: Dâru’l-Hurriyye, 1983.
• Saatçi, Süphi. Irak (Kerkük) Türk Edebiyatı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 997.
• Şaban, İbrahim. XIX. Yüzyıl Osmanlı Irak’ında Edebî ve Kültürel Çevre. İstanbul, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2011.
• Talebanî, Abdurrahman Hâlis. Cezbe-yi Aşk. takd. Nuri Talebanî. Irak: Kürt Akademisi, 2014.
• Tâlebânî, Şeyh Rıza. Dîvan-ı Şeyh Rıza-yı Tâlebânî. Düzenleme ve şerh: Şükür Mustafa. Hevlêr: Çaphâne-i Ârâs, 2010.
• Taşğın, Ahmet. Irak’ta Mezhep Çatışmaları Arasında Alevîler ve Bektaşiler. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2012.
• Tewfeq, Naznaz. Irak Erbil Yöresinde Fütüvvet Kavramı ve Önemi. III. Uluslararası Ahîlik Sempozyumu. Kırşehir: Kırşehir Ahi Evren Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Topak, Zafer. Ferec-nâme-Seyyid Abdullah Neşâtî. İstanbul: Babıali Kültür Yayıncılığı, 2024.
• Topak, Zafer- Aljbori, Hussain Haki Ismail. “Bağdatlı Es’ad’ın Hayatına Dair Yeni Bilgiler”. TEKE Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 13/4(2024).
• Irak Yazma Eserler Kütüphanesi, Türkçe Eserler Bölümü, Numara: 3366.
• Irak Yazma Eserler Kütüphanesi, Türkçe Eserler Bölümü, Numara: 33704.
• Irak Yazma Eserler Kütüphanesi, Türkçe Eserler Bölümü, Numara: 34266.
• Irak Yazma Eserler Kütüphanesi, Türkçe Eserler Bölümü, Numara: 39508
• Irak Yazma Eserler Kütüphanesi, Türkçe Eserler Bölümü, Numara: 39514.
• Irak Yazma Eserler Kütüphanesi, Türkçe Eserler Bölümü, Numara: 33659.