Erken Dönem İslâm Tarihinde Meslek Olarak Baytarlık

Year 2022, , 503 - 524, 15.12.2022

Tuğba Velioğlu

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1219586

Cited By: 1

Abstract

Günümüzde veteriner hekimlik olarak bilinen baytarlık mesleği İslâm tarihinde araştırılması geri planda kalmış mesleklerden biridir. Hâlbuki hayvanlar, söz konusu dönemde cihatlardaki başarılardan İslâm medeniyetinin kurulmasına kadar birçok alanda Müslümanların en önemli yardımcısı olmuştur. Hayvanların güçlü olması ve istenilen verimin alınması için bakımlarının yapılması, sağlıklarının korunması, hastalandıklarında tedavi edilmesi gibi faaliyetler baytarlar tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmada amaç baytarlık mesleğinin İslâm tarihinin ilk dönemlerinde etkin faaliyetler içerisinde olduğunu ortaya koymaktır. Tabiplik kadar ilgi görmese de baytarlık mesleği Cahiliye dönemi dâhil olmak üzere İslâm tarihinin ilk dönemlerinden itibaren aktif olarak yürütülmüş, baytarlar ordu ve saray gibi devlet kurumlarında düzenli maaş alarak çalışmışlardır. Ayrıca baytarlar, yolculuk sırasında hastalanan hayvanlar için yol güzergâhlarına seyyar klinikler kurmuşlardır. Veteriner tarihinin en meşhur baytarlarından biri olarak kabul edilen İbn Ahî Hizâm (ö. 3./9. yüzyıl) bu dönemde yetişmiş ve İslâm medeniyetinde baytarlık mesleği alanında ilk özgün eser olan Kitâbü’l-hayl ve’l-fürûsiyye ve’l-baytara’yı kaleme almıştır.

Keywords

İslâm Tarihi, Hayvan Sağlığı, Baytar, Veteriner, İbn Ahî Hizâm

The Profession of Veterinary in Period of Early Islamic History

Abstract

The profession of baytar, today known as veterinary, is one of the professions that have been left in the background to be researched in Islamic History. However, animals, which were the greatest helpers of people in period of early Islamic history, had played a major role in many areas from the success of Muslims in jihads to the establishment of Islamic civilization. Activities such as caring for the animals to be strong and getting the desired efficiency, protecting their health and treating them when they got sick were carried out by veterinaries. The aim of this study is to prove that the profession of veterinary was active in the early periods of Islamic History. Although the veterinary medicine did not attract as much attention as human medicine, this profession had been actively carried out since the early periods of Islamic History, including the period of Jahiliyyah, and veterinarians had worked in government institutions such as the army and palace with regular salaries. In addition, they had set up mobile clinics on different routes/paths for animals that get sick during the journey. Ibn Akhī Hizâm (3./9. centuries), who is considered to be one of the most famous veterinarians in the history of the profession, was raised in this period and wrote the Kitâb al-khayl wa’l-furûsiyye wa’l-bayṭara, the first original work in the field of veterinary profession in Islamic civilization.

Keywords

İslâm Tarihi, Hayvan Sağlığı, Baytar, Veteriner, İbn Ahî Hizâm

References

• Ali, Cevâd. el-Mufaṣṣal fî târîḫi’l-ʿArab ḳable’l-İslâm. 10 Cilt. Bağdat: Sâʿadet Câmiʿatü Bağdât, 1413/1993.
• Altungök, Ahmet. “İslam Öncesi Dönem İran’da Tıp ve Tebâbet”. Tarih İncelemeleri Dergisi 31/2 (Aralık 24, 2016), 353-382.
• Arcî, Abdullah b. Ömer. Dîvân. thk. Secîʿi Cemil el-Cebyelî. Beyrut: Dârü’s-Sâdr, 1998.
• Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl. Cemheretü’l-ems̱âl. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim - Abdülmecid Katameş. 2 Cilt. Kahire: y.y., 1964.
• Asmaî, Ebû Saîd Abdülmelik b. Kureyb. Kitâbü’l-ḫayl. thk. Hâtim Salih ed-Dâmen. Dımaşk: Dârü’l-Beşâir, 1430/2009.
• Aycan, İrfan vd. Emevi Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1417/1997.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cuʿfî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. 10 Cilt. Kahire: Dârü’t-Tâ’sil, 1433.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb. Kitâbü’l-meḥâsin ve’l-eżdâd. Beyrut: Dârü ve Mektebetü’l-Hilâl, 1423.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdulğaffûr Attâr. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm lil-Melâyîn, ts.
• Demîrî, Ebü’l-Bekâ Kemâlüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Îsâ. Ḥayâtü’l-ḥayevân. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Dinçer, Ferruh. “An Analytical Approach to the Veterinary Knowledge of the Islamic Period”. Historia Medicinae Veterinariae. ed. Ferruh Dinçer. 177-194. Ankara: Ankara University Press, 2002.
• Dunlop, Robert H. - Williams, David J. Veterinary Medicine: An İllustrated History. St. Louis, Londra: Mosby, 1996.
• Ebû Yûsuf, Yaʿkûb b. İbrâhîm b. Habîb b. Saʿd el-Kûfî. Kitâbü’l-ḫarâc. çev. Ali Özek. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1973.
• Erk, Nihal. “Veteriner Tababeti Tarihine Kısa Bir Bakış”. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 4/03.04 (Ocak 1, 1957), 0-0. https://doi.org/10.1501/Vetfak_0000001736
• Erk, Nihal. Veteriner Tarihi. Ankara: A.Ü. Veteriner Fakültesi, 2. Basım, 1978.
• Erkal, Mehmet. “Ganimet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/351-354. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Ahmed Abdulalim el-Berdûnî. 16 Cilt. Kahire: Dârü’l- Mısrıyye li’t-Te’lif ve’t-Terceme, 1967.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî. el-Miṣbâḥu’l-münîr fî ġarîbi’ş-şerḥi’l-kebîr. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1987.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yaʿkûb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-Muhît Tercümesi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Goebel, Veronika - Heide, Martin. “Transmission of Greek and Arabic Veterinary Literature”. La Veterinaria Antica e Medievale. Testi Greci, Latini, Arabi e Romanzi Atti Del II Convegno İnternazionale. ed. Vincenzo Ortoleva - Maria Rosaria Petringa. 293-307. Lugano: Lumières Internationales, 2009.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ʿayn. thk. Abdülhamid Hendâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Hamîdullah, Muhammed. “Nouveaux documents sur les rapports de l'Europe avec l'Orient musulman au moyen âge”. Arabica 7/3 (Septembre 1960), 281-300.
• Hill, Donald Routledge. “İlk Arap Fetihlerinde Deve ve Atın Rolü”. çev. Mehmet Nadir Özdemir. Marife 12/1 (2012), 139-150.
• Hizmetli, Sabri. İslâm Tarihi İlk Dönem. Ankara: Özkan Matbaacılık, 2001.
• İbn Ahî Hizâm el-Huttelî. Kitâbü baytarnâme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3535, 1a-135a.
• İbn Ahî Hizâm el-Huttelî. Kitâbü’l-fürûsiyye ve’l-bayṭara. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 3174/1, 1a-135a.
• İbn Ahî Hizâm el-Huttelî. Kitâbü’l-ḫayl ve’l-fürûsiyye ve’l-bayṭara. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hafîd Efendi, 257, 1a-110a.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. thk. Ömer b. Garâme el-ʿAmravî. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Düreyd, Ebû Bekir Muhammed b. el-Hasan. Cemheretü’l-luġa. thk. Remzî Münîr Ba’lbekî. Beyrut: Dârü’l-İlm lil-Melâyîn, 1987.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Nüzhetü’l-elbâb fi’l-elḳāb. thk. Abdülaziz b. Muhammed es-Sedidî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409/1989.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr el-Bermekî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1978.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. el-Maʿârif. thk. Servet ʿUkâşe. Kahire: el-Heyetü’l-Mısrıyye el-ʿÂmmetü lil-Kitâb, 1992.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. ʿUyûnü’l-aḫbâr. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1343.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâleddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• İbn Maʿsûm, Sadrüddîn Alî Hân b. Nizâmiddîn Ahmed b. Muhammed el-Hüseynî el-Medenî. eṭ-Ṭırâzü’l-evvel. 8 Cilt. Kum: Müessesetü Âl-i Beyt, 1426.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr. el-Muḫaṣṣaṣ. thk. Halîl İbrahim Cefâl. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İhyâ’i et-Terâsü’l-Arabiyye, 1417/1996.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. ed. Muhammed Abdülkâdir ʿAtâ - Mustafa Abdülkâdir ʿAtâ. 19 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. Keşfü’n-niḳāb ʿani’l-esmâʾ ve’l-elḳāb. ed. Abdülazîz b. Râcî es-Sâʿidî. Kahire: Mektebetü Dârü’s-Selâm, 1993.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Aḫbârü’l-ḥamḳā ve’l-muġaffelîn. ed. Abdulemir Mehanna. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1990.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. ed. Abdülkâdir Arnavût - Mahmûd Arnavût. 11 Cilt. Beyrut: Dâr İbn Kesîr, 1406/1986.
• İbnü’l-Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm en-Nîsâbûrî. el-Evsaṭ fi’s-sünen ve’l-icmâʿ ve’l-iḫtilâf. ed. Sağîr b. Ahmed b. Muhammed Hanîf Ebû Hammâd. 6 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1405/1985.
• İbnü’l-Uhuvve, Ziyâüddîn Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî. Meʿâlimi’l-ḳurbe fî ṭalebi’l-ḥisbe. ed. Muhammed Mahmûd Şaʿbân - Sıddîk Ahmed Îsâ el-Mutîî. Bağdat: Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-ʿAmme li’l-Kitâb, 1976.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Alî b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî. el-Eġānî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1410.
• Kallek, Cengiz. “Pazar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/194-203. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Kaya, M. Cüneyt. “İbn Ahî Hizâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-1/585. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Kırbıyık, Kasım. “Baytarlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/278-282. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf b. Yaʿkûb b. Hafs. Kitâbü’l-Vülât. Beyrut: Matbaʿat el-Âbâ el-Yesûʿayn, ts.
• Kitâbü’l-bayṭara. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmet Paşa, 959/1, 1b-50a.
• Kitâbü’l-bayṭara. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmet Paşa, 959/3, 86b-167b.
• Kurt, Hasan. “Mervân II”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/227-229. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Lane, Edward William. An Arabic-English Lexicon. 8 Cilt. Beirut: Librairie du Liban, 1968.
• Makrîzî, Ebû Muhammed (Ebü’l-Abbâs) Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir b. Muhammed. es-Sülûk li-maʿrifeti düveli’l-mülûk. ed. Muhammed Abdülkadir Âtâ. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Maʿmer b. Müsennâ, Ebû Ubeyde et-Teymî el-Basrî. Kitâbü’l-ḫayl. ed. Fritz Krenkow. Haydarâbâd: Dârü’l-Meʿârif’il-Osmaniyye, 1358/1939.
• Mesʿûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî. Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve et-Tenbîh ve’l-işrâf. ed. Kemal Hasen Merʿî. 4 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1425/2005.
• Meydânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Muhammed b. İbrahim. Mecmaʿu’l-ems̱âl. ed. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maarif, 1972.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. ed. Muhammed Fuâd b. Abdilbâkī. 5 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübil-Arabiyye, ts.
• Nedîm, Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. çev. ed. Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayıncılık, 2017.
• Önkal, Ahmet - Bozkurt, Nebi. “Deve”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/222-226. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
• Özaydın, Abdülkerim. “Av”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/101-104. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• Özcan, Abdülkadir. “Istabl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/203-206. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Plessner, Martin. “Baytār”. Encyclopedia of Islam. 1/1149. Leiden: Brill Publisher, 1960.
• Ritter, Hellmut. “Le Parure Des Cavaliers Und Die Literatur Über Die Ritterlichen Künste”. Der Islam 18 (1929), 116-154.
• Sabbâğ, Abbas. “Mîrâhur”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/141. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Sâbî, Ebü’l-Hasen (Hüseyn) Hilâl b. el-Muhassin b. İbrâhîm b. Hilâl el-Harrânî. Kitâbü’l-vüzerâ’. thk. Abdüssettâr Ahmed Ferâc. Beyrut: Mektebetü’l-ʿAyân, ts.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kâsım İsmâîl el-Abbâs. el-Muḥîṭ fi’l-luġa. thk. Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn. 11 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1414/1994.
• Seâlibî, Ebû Mansûr Abdülmelik b. Muhammed b. İsmâîl. S̱imârü’l-ḳulûb fi’l-mużâf ve’l-mensûb. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Beyrut: Dârü’l-Meʿârif, 1958.
• Semʿânî, Ebû Saʿd Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ vd. 13 Cilt. Haydarâbâd: Dârü’l-Meʿârifi’l-Osmaniyye, 1382/1962.
• Şen, Mesut. “Baytarnâmeler”. Türk Kültüründe At ve Çağdaş Atçılık. ed. Emine Gürsoy Naskali. İstanbul: Resim Matbaacılık, 1995.
• Şeyzerî, Ebü’l-Fezâil Celâlüddîn Abdurrahmân b. Nasr(illâh) b. Abdillâh. Nihâyetü’r-rütbe fî ṭalebi’l-ḥisbe. thk. Seyyid el-Bâz el-Arînî. Kahire: Matbaʿatü Lecnetü’t-Te’lif ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1946.
• Sezgin, Fuat. Geschichte des arabischen Schrifttums. 9 Cilt. Leiden: E. J. Brill, 1970.
• Shehada, Housni Alkhateeb. Mamluks and Animals: Veterinary Medicine in Medieval Islam. Leiden: Brill, 2013.
• Shwabe, Calvin W. Cattle, Priests, and Progress in Medicine. Minnesota: University Of Minnesota Press, 1978.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Muḥâḍarât ve’l-muḥâverât. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1424.
• Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebû Fadl İbrahim. 11 Cilt. Kahire: Dârü’l-Meʿârif, 1387/1967.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân Alî b. Muhammed b. Abbâs. el-Beṣâʾir ve’ẕ-ẕeḫâʾir. thk. Vedâd Kâdıı. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’s-Sâdr, 1408/1988.
• Tırımmâh, Ebû Nefr (Ebû Dubeybe) el-Hakem b. Hakîm b. el-Hakem b. Nefr. Dîvân. thk. İzzet Hasan. Beyrut: Dârü’l-Şarku’l-Arabiyye, 1414/1994.
• Tunca, Abdullah. Abdurrahman b. Nasr b. Abdullah el-Şeyzeri Nihayetü’r-Rütbe Fi-Talebbi’l-Hisbe İslam Devleti’nde Hisbe Teşkilatı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1992.
• Ullmann, Manfred. Die Medizin Im Islam. ed. Bertold Spuler. Leiden: Brill, 1970.
• Velîd b. Yezîd. Dîvân. thk. Ceber Bâlî. 2 Cilt. Dımaşk: Matbaʿatü İbn Zeydûn, 1355/1937.
• Velioğlu, Tuğba. İslam Tarihinin İlk Dönemlerinde Veteriner Hekimlik Faaliyetleri (Hicri I-III. /Miladi VI-IX. Yüzyıllar). Samsun: Ceylan Ofset, 2021.
• Weidenhöfer, Veronika vd. “Hippiatrika arabica: Kontinuität und Innovation”. Pferdeheilkunde 21/6 (November/Dezember 2005), 45-57.
• Yılmaz, Metin. “Müslüman Arap Toplumunda Av Sanatı ve Siyasî Hayata Yansımaları: Abbâsi Örneği”. EKEV Akademi Dergisi 9/22 (2005), 245-264.
• Yılmaz, Metin - Terzi, Mustafa Zeki. “Klasik İslamî Dönemde Güvenlik Güçlerinin Maaş ve Ücretleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26 (2008), 215-235.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed b. Abdürrezzak el-Murtazâ. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. İbrahim et-Terzî. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaʿa Hükûmetü’l-Kuveyt, 1972.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ’. 18 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1427.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullah b. Mahmûd b. Ömer b. Ahmed. Esâsü’l-belâġa. thk. Muhammed Bâsil. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zübyânî, Ebû Ümâme (Ebû Akreb) Ziyâd b. Muâviye b. Dabâb (Dıbâb) b. Câbir en-Nâbiga. Dîvân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dârü’l-Meʿârif, ts.
• Kur’ân Yolu. Erişim 26 Eylül 2022. https://kuran.diyanet.gov.tr