Muhammed Ziyâeddin Taşkesânî (Taşkesenli) ve Sarf Risâlesi

Year 2023, , 193 - 211, 15.06.2023

Mehmet Nezir Esin

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1312464

Abstract

Arapça, kelime hazinesi ve gramer açısından geniş bir dildir. Cahiliye döneminde Arapların şehir hayatından ziyade göçebe/bedevi bir hayat yaşamalarının bir sonucu olarak yazı geleneği tam anlamıyla gelişim göstermemiştir. Bu nedenle Arapça söz varlığı temelde sözlü (şifâhî) ve işitsel (semâî) kültüre dayanmaktaydı. Bu durum Arapçanın asli yapısını büyük ölçüde korumaya bir vesile teşkil etmekteydi. Ancak İslam fetihleriyle toprakların genişlemesi neticesinde bir taraftan diğer dillere karşı Arapçayı koruma öbür taraftan ise yeni Müslüman olan kavimlere Arapçayı öğretme gibi amillerden dolayı tedvin faaliyeti erken dönemlerde başlamıştır. Tedvin edilen kurallar, zamanla konularına göre müstakil birer ilim haline gelmeye başlamıştır. Bu ilimlerden biri de Arap dilinin kelime yapısını inceleyen sarf ilmidir. Sarf ilmi, dilin temel bileşenleri olan kelimeleri incelediğinden ilk dönemden itibaren dilcilerin ilgi odağı olmuş ve bu alanda birçok eser kaleme alınmıştır. Söz konusu eserlerden bir tanesi de son dönem Osmanlı ulemasından Muhammed Ziyâeddin Taşkesânî’nin (ö. 1914) Kitâbu sarfin sağîrin adlı risâlesidir. Bu çalışmada öncelikle sarf ilmi hakkında kısaca bilgi verildikten sonra müellifin hayatı, eserleri, Kitâbu sarfin sağîrin adlı risâlesi ve bu risâlede takip ettiği yöntemin yanı sıra risâlenin muhtevası ve sarf ilmine katkısı incelenmiştir. Çalışmanın sonunda da el yazması eserin tenkitli neşrine yer verilmiştir. Neşirde Diyanet Yazma Eser Kütüphanesi, nr. 6513-I’deki mecmua içerisinde bulunan mevcut tek nüshası esas alınmıştır.

Keywords

Arap Dili ve Belâgati, Sarf İlmi, Muhammed Ziyâeddin Taşkesânî, Kitâbu Sarfin Sağîrin, Mukabele

Muhammed Ziyāeddīn Taskesānī (Taskesenli) and Sarf Treatise

Abstract

References

• el-Afgânî, Saîd el-. min Târîhi’n-nahv. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Akbaş, Rıfat. “Sarf İlminin Tarihi ve Kavramları Üzerine”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 45 (2019), 253-275.
• “Taşkesenli Ahmed Efendi”. Evliyalar Ansiklopedisi. ed. İlhan Apak. 11/44-445. İstanbul: Türkiye Gazetesi Yayınları, 1993.
• Aydemir, Abdullah. “Besmele”. Diyanet İlmi Dergi (Diyanet Dergisi) 10/106-107 (Nisan 1971), 82-89.
• Çağmar, Mehmet Edip. İbn Rüşd’ün Nahiv Anlayışı. Diyarbakır: y.y., 2012.
• Dede, Halis - Çıkar, Mehmet Şirin. “Ebû Osman el-Mâzinî ve Sarf İlmindeki Yeri” 9/47 (Aralık 2016), 54-63.
• Gündüzöz, Soner. “Nahiv ve Sarf İlimlerinin Doğuşu Üzerine”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (Ocak 1997).
• Hindâvî, Hasan. Menâhicu’s-sarfiyyîn ve mezâhibuhum. Beyrut: y.y., 1989.
• ʽAbdünnebî, Muhammed ʽÎd Hasan. Devru medreseti’l-Kûfe fî neş’eti ʽilmi’s-sarf. Kahire: y.y, 2010.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Münsif. y.y.: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Kadîm, 1954.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Camâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. Lisânü’l-ʽarab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• Kahraman, Olcay. Anadolu Beylikleri (Ahmed Tevhid Ulusoy). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed el-. el-Camiʽ li ahkâmi’l-Kur’ân. Kahire: y.y., 1967.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Salâtüselâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/23-24. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Tantâvî, Muhammed et-. Neş’etü’n-nahv ve târîhu eşheri’n-nuhât. Kahire: Dâru’l-Meʽârif, 1995.
• Taşkesânî, Ziyâeddin. Kitâbu sarfin sagîrin. Ankara: Diyanet işleri Başkanlığı Kütüphanesi, Arap Dili-Sarf ve Nahiv, 6513-I.
• Taşkesenligil, İbrahim. “Taşkesenli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/148-149. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Taşkesenlioğlu, Lokman. “Erzurumlu Bir Şair; Şeyh Ziyêddin Taşkesenî ve Klasik Tarzındaki Şiirleri”. Türkiye Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 65 (2019), 55-75.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Hamdele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/448-449. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillah ez-. el-Burhân fî ’ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-’Arabiyye, 1957.
• “Taşkesenli Ziyâeddin Efendi”. Erişim 11 Nisan 2023. https://www.gulzarihacegandergisi.com/component/k2/taskesenli-ziyaeddin-efendi.html