Tasavvufun Gâye ve Yöntemini Belirleyen Bir Kavram Olarak Ezeliyet: Cüneyd-i Bağdâdî’de İnsanın Ezelîliği Düşüncesi

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 19, 169 - 191, 15.06.2023

Melek Karacan

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1312461

Öz

İslâm düşünce geleneğinde daima ikmâl edici ve kuşatıcı bir misyonla faaliyet gösteren tasavvuf, âlem ile Allah irtibatını, diğer disiplinlerden farklı bir gâye ve farklı bir yöntemle izah etmektedir. İslâmî gelenekte tedâvül eden hemen her tasavvur ve tasdik için de daha geniş ve derin anlamlar teklif eden sûfîlerin dayandıkları bazı üst ilkeler vardır. Bunlardan biri de insanın âlemin herhangi bir ferdi olarak değil, Allah’ın husûsî bir kurgusu olarak var olduğu inancına kaynaklık eden “ezeliyet” kavramı veya ruhun ezelîliği düşüncesidir. Ezeliyet kavramını normatif geleneğin hassasiyetlerinden uzak ama yine de Ehl-i sünnet anlayışına muvâfık bir tarzda yorumlayan sûfîler, kavrama tasavvufun hemen hemen bütün meselelerini taşıyabilecek bir kapasite tanımışlardır. Husûsen tasavvuf tarihinin inşa edici simalarından Cüneyd-i Bağdâdî (ö. 297/909), insan ve Allah arasındaki irtibatın boyutlarını “ruh” üzerinden ele alarak beşerî vücûdda ilahi bir unsur olan ruha yönelmeyi düşünce sisteminin merkezi haline getirmiştir. Bu konudaki mülahazalarıyla “Allah insanın nesi olur?” veya “İnsan nerelidir?” gibi çok temel iki soruya cevap arayan Cüneyd, bir şekilde “ruhun ezeliyeti” düşüncesine ulaşmıştır. Öyle ki bu konu hakkında öne sürdüğü fikirler, Cüneyd ile birlikte tasavvuf ilminin gâyesinin “ezeliyete vuslat”, yönteminin ise “ezelî ahde vefâ” olarak güncellendiğini söylememizi mümkün kılmaktadır. Cüneyd’in tevhîd anlatılarının ana temasını oluşturan “mîsâk” olgusu ile tevhîdin usûlü olarak takdîm ettiği “fenâ” tecrübesi bu noktada Cüneyd’in ezeliyet düşüncesini kavramak bakımından büyük önem arz etmektedir. Bu makale, mîsâk ve fenâ gibi kavramsal referanslardan hareketle, taşıyıcı bir kavram olarak ezeliyetin, Cüneyd’in düşünce sistemindeki yerini ve etkinliğini ortaya koymayı, aynı zamanda kavramın tasavvuf ilminin gâyesi ve yönteminin belirlenmesine nasıl kaynaklık ettiğini açığa kavuşturmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Ezelîlik, Cüneyd-i Bağdâdî, Fenâ, Mîsâk

Eternity As A Concept Determining The Purpose and Method of Sufism: The Idea of Human Eternity in Junayd al-Baghdādῑ

Öz

Kaynakça

• Abdel - Kader, Ali Hasan. The Life, Personality and Writings of Al-Junayd. London: Islamic Book Trust, 1967.
• Aksoy, Zehra Betül. Cüneyd-i Bağdâdî’de İnsanın Kemâli. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Attâr, Ferîdüddîn. Evliyâ Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2016.
• Bağdâdî, Cüneyd. Resâilü’l-Cüneyd. thk. Ali Hasan Abdulkâdir. Kahire: Dârü'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1988.
• Başer, Hacı Bayram. Şerîat ve Hakîkat: Tasavvufun Teşekkül Süreci. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Başer, Hacı Bayram. “Yükümlü Varlıktan Varlığın Gâyesi Olan İnsana: Tasavvufta İnsan Tanımlarının Dönüşümü Üzerine Bir Değerlendirme.” İnsan Nedir? İslam Düşüncesinde İnsan Tasavvurları. ed. Ömer Türker - İbrahim Halil Üçer. İstanbul: İlem Yayınları, 2019.
• Bayrakcı, Sami. Cüneyd-i Bağdâdî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Böwering, Gerhard. “Ideas of Time in Persian Sufism.” Journal of Persian Studies 30 (1992), 77–89.
• Câmî, Abdurrahmân. Nefehâtü’l-üns. ed. İbrahim Yalçınkaya. İstanbul: Salih Kitaplar, 2019.
• Cengiz, Muammer. “Tasavvuf Tarihinde Elest Mîsâkına Dair Yorumlar.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 10/50 (2017), 904-924.
• Cengiz, Muammer. “Tasavvufta Belâ ve İmtihan Telakkisi.” Sufiyye. Haziran (2021), 9-48.
• Demirli, Ekrem. “Zâhiri İlimlerin Otoritesi Karşısında Tasavvufun Meşruiyet Arayışı.” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 15 (2007), 219-244.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2009.
• Demirli, Ekrem. Şair Sûfîler: Mevlânâ, Yûnus ve Niyâzî-i Mısrî Üzerine İncelemeler. İstanbul: Sufi Kitap, 2015.
• Düzgün, Şaban Ali. Sosyal Teoloji: İnsanın Yeryüzü Serüveni. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. Kelâmın Tümel Bir Disiplin Olarak İnşası. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Harrâz, Ebû Saîd. Risâleler. çev. Naile Baltacı. İstanbul: Litera Yayınları, 2018.
• Hücvîrî. Keşfü’l-mahcûb. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyıh. Kahire: Dârü’s-Sakâfeti’d-Dîniyye, 2007. [Hakîkat Bilgisi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2010.]
• Işık, Şemsettin. “İlk Mîsâk (Elest Sözleşmesi).” Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 48 (2019).
• İbn Arabî. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. 18 Cilt. İstanbul: Litera Yayınları, 2014.
• İzutsu, Toshihiko. İslâm Mistik Düşüncesi Üzerine Makaleler. çev. Ramazan Ertürk. İstanbul: Ağaç Kitabevi, 2010.
• Karamustafa, Ahmet T. “Cüneyd-i Bağdâdîye Göre Velâyet”. çev. Melek Karacan. Mütefekkir 7/13 (2020), 283-290.
• Kartal, Abdullah. İlahi İsimler Teorisi: Allah-İnsan İlişkisi. İstanbul: Hayy Kitap, 2009.
• Kelâbâzî. et-Taarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. Lübnan: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993. [Doğuş Devrinde Tasavvuf. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2013.]
• Kelâbâzî. Bahru’l-fevâid. thk. Vecîh Kemâlüddîn Zeki. Kahire: Dârü’s-Selâme, 2008.
• Konuk, Ahmet Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. haz. Safi Arpaguş- Mustafa Tahralı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2007.
• Kuşeyrî. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Kâhire: Matâbi-u Müesseset-i Dâri’ş-Şa’b, 1989. [Kuşeyrî Risâlesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2009.]
• Mâtürîdî. Te’vîlâtü'l-Kur’ân. haz. Ali Haydar Ulusoy - Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınları, 2008.
• Muhâsibî. Nefsin Terbiyesi: Âdâbu’n-nüfûs. çev. Mehmet Zahit Tiryaki. İstanbul: Hayy Kitap, 2014.
• Reinert, Benedikt. Die Lehre vom Tawakkul in der klassichen Sûfîk. Berlin: De Gruyter, 1968.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2004.
• Serrâc, Ebû Nasr. el-Lümaʿ. thk. Abdulhalîm Sürûr, Abdulbâkî; Mahmûd. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîse, 1960. [İslam Tasavvufu. çev. H. Kamil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.]
• Singin, Aynur. Erken Dönem Sûfilerinde İnsanın Hakîkati ve Ahlak: Hâris el-Muhâsibî Cüneyd-i Bağdâdî Hallâc-ı Mansûr. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Sühreverdî. Avârifü’l-maârif. thk. Ahmed Abdurrahîm Sâyi'. Kahire: Mektebetü's-Sakâfeti'd-Dîniyye, t.y.
• Tirmizî, Hakîm. Riyâzetü’n-nefs. çev. Mehmet Zahit Tiryaki. İstanbul: İlk Harf Yayınevi, 2014.
• Turan, Maşallah. “İnsan Ruhu Ezelî Olan Tanrısal Bir Öz Müdür?” Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 41 (2016).
• Uludağ, Süleyman. “Ahid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988, 1/533-534.