İslâm Borçlar Hukukunda Teaddînin Tespitinde Örfün Etkisi

Yıl 2023, Cilt: 10 Sayı: 20, 307 - 324, 15.12.2023

Muhammed Emin Kızılay

https://doi.org/10.30523/mutefekkir.1405253

Öz

Borçlar hukukunda borcun kaynaklarından biri haksız fiillerdir. Bu konu, borçlar hukukunun bir alt disiplini olan sorumluluk hukuku kapsamında ele alınır. Haksız fiil sebebiyle sorumluluğun oluşabilmesi için birtakım unsurların varlığı gereklidir. Klasik fıkıh eserleri modern hukuk sistematiğinde tedvin edilmediğinden, bu unsurların İslâm hukuk telakkisindeki karşılığını tespit etmek, tikel örneklerin detaylı incelenmesiyle mümkün olmaktadır. Örneklerin farklı yorumlanmaya müsait olması sebebiyle bazı noktalarda fikir ayrılıkları ortaya çıkmıştır. İslâm sorumluluk hukukunda sorumluluğun unsurlarından biri kabul edilen teaddî kavramı ve kavramın muhtevası, üzerinde ihtilaf edilen konulardan biridir. Teaddî kavramı, neticede İslâm hukukunun sorumluluk anlayışını, bu konuda benimsediği felsefeyi tam olarak anlamamıza yardımcı olacak derecede önemlidir. Günümüz çalışmalarında kavram üzerinde fikir ayrılığının bulunma sebebi, konuyla alakalı klasik literatürdeki örneklerin farklı yorumlanmasıdır. Bu örnekler genel olarak incelendiğinde, azımsanmayacak derecede örnek içerisinde örfün de sorumluluğa etki ettiği görülmüştür. Çalışmada teaddî kavramı ve kavramın günümüz çalışmalarında ele alınışı üzerinde durulmuştur. Akabinde teaddî unsurunun tespitinde sıkça başvurulan örf terimi ele alınmıştır. Teaddînin tespitinde objektif nitelikteki örfün kullanılması, teaddînin tam olarak hukuka aykırılık anlamına geldiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Sorumluluk Hukuku, Haksız Fiiller, Teaddî, Örf

The Effect of Custom in the Determination of Ta‘addī in Islamic Law of Obligations

Öz

One of the sources of debt in the law of obligations is wrongful act. This issue is handled within the scope of the law of liability, which is a sub-discipline of the law of obligations. Certain elements are necessary for liability to arise due to wrongful acts. Classical fiqh works have not been codified in the modern legal system. Therefore, it is possible to determine the equivalence of these elements in Islamic jurisprudence by examining specific examples in detail. Moreover, because these examples are susceptible to varying interpretations, differences of opinion have emerged on some points. The concept of ta‘addī (transgress)is accepted as one of the elements of responsibility in Islamic liability law, and the content of the concept is one of the issues on which there are disagreements. The concept of ta‘addī is important enough to help us fully understand the idea of responsibility and the philosophy adopted by fiqh in this regard. The reason for the difference of opinion on the concept in contemporary studies is the different interpretations of the examples in the classical literature on the subject. When these examples are analyzed in general, it is seen that custom also affects responsibility in many of them. This study focuses on the concept of ta‘addī and its use in contemporary studies. Subsequently, the term custom, which is frequently used in the determination of ta‘addī, is discussed. The use of objective custom in the determination of ta‘addī shows that this word means exactly unlawfulness.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Liability, Wrongful Act, Ta‘addī, Custom

Kaynakça

• Akıntürk, Turgut - Ateş, Derya. Borçlar Hukuku Genel Hükümler Özel Borç İlişkileri. İstanbul: Beta Yayıncılık, 28. Basım, 2019.
• Ali Haydar Efendi, Hoca Emin Efendizâde. Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm. 4 Cilt. İstanbul: Matbaatü Ebü’z-Ziya, 1330.
• Âtıf Bey, Mehmed. Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye Şerhi: Kitâbü’l-Gasb ve’l-İtlâf. İstanbul: Matbaatü’l-Hayriyye, 2. Basım, 1332.
• Aydın, Mehmet Âkif. İslâm ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Aydın, Mehmet Âkif. “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 28/231-235. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• el-Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn. el-Binâye fî şerḥi’l-Hidâye. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• el-Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. el-ʿİnâye (el-Hidâye ile birlikte). 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• el-Bağdâdî, Ebû Muhammed Gıyâsüddîn Gānim b. Muhammed. Mecmaʿu’ḍ-ḍamânât fî meẕhebi’l-İmâmi’l-Aʿẓam Ebî Ḥanîfe en-Nuʿmân. thk. Muhammed Ahmed Sirâc - Ali Cuma Muhammed. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 1999.
• Bardakoğlu, Ali. “Mukayeseli Hukukta Hayvanın Verdiği Zararın Hukukî Sorumluluğu”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1989), 43-60.
• el-Buhârî, Burhânüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz. el-Muḥîṭü’l-Burhânî. thk. Abdülkerim Sami el-Cündî. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• el-Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerḥu Muḫtaṣari’ṭ-Ṭaḥâvî. thk. İsmetullah Muhammed. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
• el-Cuveynî, Ebü’l-Meʿâlî ʿAbdulmelik b. ʿAbdullâh. Nihâyetu’l-maṭlab fî dirâyeti’l-meẕheb. thk. Abdulazîm Mahmûd ed-Dîb. b.y.: y.y., 1428/2007.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. Fıkıh Usulü İncelemeleri. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Örf”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 34/87-93. İstanbul: TDV Yay., 2007.
• Erdoğan, Mehmet. “Hinduvânî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 18/118. İstanbul: TDV Yay., 1998.
• Eren, Fikret. Borçlar Hukuku Genel Hükümler. İstanbul: Beta Yayıncılık, 2006.
• Gayretli, Mehmet. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Kanunlaştırma Çalışmaları. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2015.
• Gökmen, Emrah. İslâm Hukukunda ve Türk Hukukunda Adam Çalıştıranın Sorumluluğu. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık, 2022.
• el-Haddâd, Ebû Bekir. el-Cevheretü’n-neyyire. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Hayriyye, 1904.
• Hallaq, Wael B. “Bir Osmanlı Reform Öncüsü: Örf ve Hukukî Değişim Üzerine İbn Âbidîn”. çev. Ömer Faruk Ocakoğlu. Usul İslâm Araştırmaları 3 (2005), 159-189.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed. Ġamzü ʿuyûni’l-beṣâʾir ʿalâ meḥâsini’l-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî. el-ʿUḳūdü’d-dürriyye fî tenḳīḥi’l-Fetâva’l-Ḥâmidiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî. “Neşrü’l-’arf fî binâi b’adi’l-aḥkâm ’ale’l-’örf”. Mecmûatu Resâili İbn Âbidîn. ed. Muhammed el-Azâzî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• İbn Kudâme el-Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâʿîlî. el-Muğnî. thk. Abdullah b. Abdulmuḥsin et-Türkî - Abdulfettâh Muhammed el-Ḥulv. 15 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddin. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Rüşd el-Cedd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Rüşd el-Kurtubî. el-Beyân ve’t-taḥṣîl ve’ş-şerḥ ve’t-tevcîh ve’t-tʿalîl li’mesâili’l-müsteḫrace. thk. Muhammed Ḥaccî vd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• Kırkağacî, Süleyman b. Abdillah. Şerhü’l-ḫâtime fî’l-kavâ’idi’l-fıḳhiyye. thk. Muhammed İmâd en-Nablusî. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2014.
• Köse, Saffet. İslâm Hukukunda Hakkın Kötüye Kullanılması. İstanbul: İFAV Yay., 2. Basım, 2018.
• el-Kudûrî, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed. et-Tecrîd. thk. Muhammed Ahmed Sirâc - Ali Cuma Muhammed. 12 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2. Basım, 2006.
• Mâlik b. Enes. el-Müdevvene. 4 Cilt. Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1994.
• el-Mergînânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ebûbekr el-Ferğânî. el-Hidâye fî Şerḥi Bidâyeti’l-Mübtedî. thk. Tallâl Yûsuf. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• el-Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullāh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. 5 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Halebî, 1937.
• Molla Hüsrev, Mehmed b. Ferâmuz. Dürerü’l-ḥükkâm fî şerḥi Ġureri’l-aḥkâm. 2 Cilt. Dâr-u İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• Narter, Sami. Kusursuz Sorumluluk Haksız Fiil Sorumluluğu ve Tazminat Hukuku. Ankara: Adalet Yayınevi, 2. Basım, 2016.
• en-Nesefî, Ebü’l-Berekât. el-Müstaṣfâ fî Şerḥi’n-nâfiʿ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Turhan Valide Sultan, 00156, 1a-294a.
• Özsoy, İsmail. “Faiz”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/110-126. İstanbul: TDV Yay., 1995.
• es-Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsûṭ. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marʿife, 1993.
• Sirâc, Muhammed Ahmed. Ḍamânü’l-’udvân fi’l-Fıḳhi’l-İslâmî. Beyrut: el-Müessesetü’l-Camiiyye, 1993.
• eş-Şâfiî, Ebû ʿAbdillâh Muhammed b. İdrîs. el-Umm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, 1990.
• Şemseddîn er-Remlî, Muhammed b. Ebi’l-ʿAbbâs Ahmed b. Ḥamza. Nihâyetu’l-Muḥtâc ʾilâ Şerḥi’l-Minhâc. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1404/1984.
• eş-Şeybânî, Muhammed b. Hasan. el-Aṣl. thk. Mehmet Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2012.
• Şeyh Bedreddin. “Tazmin Sorumluluğu Gerektiren Durumlar”. çev. Kemal Yıldız. Yargılama Usulüne Dair = Camiu’l-Fusuleyn. ed. Hacı Yunus Apaydın. 796-942. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 2012.
• Ünal, Mustafa. İslâm Hukukunda Haksız Fiil Sorumluluğu. Ankara: Adalet Yay., 2019.
• Ünal, Mustafa. “Mecelle’nin 92. Maddesinin Kusursuz Sorumluluk Bakımından İncelenmesi”. Adalet Dergisi 62-63 (2019), 357-381.
• Yelek, Kamil. Gasp ve İtlaf Bağlamında Hanefi Sorumluluk Hukuku. İstanbul: Timaş Akademi Yayınları, 2021.
• Yerlikaya, Ünal. “Hanefî Borçlar Hukuku Literatüründe Teaddî Kavramının Anlam Çerçevesi: Teaddî-Hukuka Aykırılık-Kusur İlișkisi Bağlamında Bir İnceleme”. Diyanet İlmi Dergi 53/3 (2017), 25-51.
• Yıldız, Kemal. Câmiu’l-Fusûleyn’in Kaynakları ve Hanefî Mezhebi Uygulamasında Tazmînât. İstanbul: Hâcegân Akademi Kitaplığı, 2013.
• Yıldız, Kemal. “Hukuka Aykırılık Kavramının Fıkıh İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 13 (2009), 305-312.
• Yıldız, Kemal. İslâm Sorumluluk Hukuku Akit Dışı Sorumluluk. İstanbul: İFAV Yay., 2013.
• Yıldız, Kemal. “Mübâşeret”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 31/429-430. İstanbul: TDV Yay., 2006.
• Yıldız, Kemal. “Sorumluluk”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 37/380-382. İstanbul: TDV Yay., 2009.
• Yıldız, Kemal - Kızılay, Muhammed Emin. “Tazminat Hukuku Açısından Fıkıh İlminde Sorumluluk Anlayışının Gelişimi, Hanefi Mezhebinde İki Örneğin İncelenmesi”. İhya Uluslararası İslâm Araştırmaları Dergisi 7/1 (2021), 91-111.
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ (Şelebî’nin Hâşiyesiyle Birlikte). 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1896.
• Zuhaylî, Vehbe. Naẓariyyetü’ḍ-ḍamân. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 10. Basım, 2018.