İsmail Cürcânî’nin “Terceme-i Zahîre-i Hârizmşâhî – Kânûn El-ilâç ve Şifâü’l-Emrâz Li-Külli Mizâc” Adlı Eserinde Diş Ağrılarının Teşhis ve Tedavi Yöntemleri

Year 2025, Volume: 15 Issue: 3, 899 - 909, 30.09.2025

Hatice Çelik Yiğit , Ayten Altıntaş

Abstract

Amaç: İsmâil Cürcânî (1042–1137), Selçuklu döneminde yaşamış, klasik İslâm tıbbının önde gelen hekimlerinden biridir. Bu çalışma, İsmâîl Cürcânî’nin Zahîre-i Hârizmşâhî adlı eserinin Türkçe tercümesi olan Kanûn el-İlâc ve Şifâ el-Emrâz li Küllî Mizâc adlı ansiklopedik tıp kitabında yer alan diş ağrıları ve tedavi metotlarını inceleyerek günümüz alfabesine kazandırmayı ve eserin Türk tıp tarihi içindeki yerini ve katkılarını ortaya koymayı amaçlamaktadır.
Yöntem: Eserin Hüsrev Paşa Koleksiyonu (No. 463) ve Topkapı Sarayı Emanet Hazinesi Koleksiyonu (No. 1832)’nde yer alan yazma nüshaları incelenmiş; bu nüshalar, Farsça matbu edisyonla karşılaştırılmıştır. Transkripsiyon sürecinde, İSNAD Basit Transkripsiyon Kılavuzu esas alınmıştır.
Bulgular: Diş ağrılarının sû-i mizâc kavramı çerçevesinde değerlendirilip maddeli ve maddesiz olmak üzere ikiye ayrıldığı tespit edilmiştir. Maddeli sû-i mizâc, vücutta biriken zararlı maddelerin dişe ulaşarak ağrıya sebep olduğu durumu ifade ederken, maddesiz sû-i mizâc, doğrudan mizacın dengesizliğiyle ilişkilendirilmiştir. Tedavi, hastalığa sebep olan maddenin vücuttan uzaklaştırılmasına dayanmakta olup, fasd (kan alma), ishal, gargara, tütsü, dağlama ve lokal ilaç uygulamaları gibi yöntemleri içermektedir. Dişin rengindeki değişim, aşınma, hareketlilik ve diş etindeki şişlik gibi belirtiler göz önünde bulundurularak teşhis yöntemleri sunulmuştur.
Sonuç: Tercümesi Ebülfazl Mehmed Efendi (Ö.1574) tarafından yapılan eserin, orijinal yapısı büyük ölçüde muhafaza edilmiş, özellikle Türkçe konuşan geniş halk kitlesinin, bu değerli tıp bilgilerine erişimini sağlama amacı güdülmüştür. Diş ağrılarının tedavisinde dönemin tıbbî paradigmasına uygun şekilde mizaca dayalı bir yaklaşım benimsenmiş; hastalığın mahiyetine uygun ilaçlar tercih edilmiş ve yalnızca lokal belirtiler değil, sistemik etkenler de dikkate alınarak bütüncül bir tedavi anlayışı ortaya konmuştur.

Keywords

İsmâîl Cürcânî , Ebülfazl Mehmed Efendi , Kanûn el-İlâc ve Şifâ el-Emrâz li Küllî Mizâc , Osmanlı tıp tarihi , diş ağrısı

Diagnosis and Treatment Methods of Toothaches in Ismāʿīl al-Jurjānī’s “Turkish Translation of Zakhīra-i Khwārazmshāhī – Kānūn al-‘Ilāj wa Shifā’ al-Amrāz li Kullī Mizāj

Abstract

Objective: Ismāʿīl al-Jurjānī (1042–1137) was a prominent physician of classical Islamic medicine who lived during the Seljuk era. This study examines the sections on toothaches and their treatments in Kanûn al- ‘Ilāj wa Shifā’ al-Amrāz li Kullī Mizāj, the Turkish translation of Ismāʿīl al-Jurjānī’s Zakhīra-i Khwārazmshāhī. The aim is to transcribe these parts into the modern Turkish alphabet and evaluate the work’s contributions to Turkish medical history.
Materials and Methods: The study analyzes two manuscript copies from the Hüsrev Pasha Collection (No. 463) and the Topkapı Palace Treasury Collection (No. 1832), comparing them with a printed Persian edition. The ISNAD Simplified Transcription Guide was used during transcription.
Results: Toothaches are classified under the concept of sūʾ-i mizāj (imbalances of humor), either “with substances (humor)” or “without substances”. The former is linked to harmful substances accumulating in the body and affecting the teeth, while the latter is due to innate imbalances. Treatments aim to eliminate harmful substances and restore balance through bloodletting, purging, fumigation, cauterization, and local applications. Diagnosis relies on clinical signs such as changes in color, mobility, and gum swelling.
Conclusion: The 16th-century translation by Abulfadl Mehmed Efendi preserved the original’s structure while making it accessible to a broader to Turkish audience. The work’s diagnostic methods and practical treatment approaches reflect humoral theory. Its emphasis on systemic causes, detailed symptom observation, and holistic care highlights its historical significance and enduring relevance.

Keywords

Ismāʿīl al-Jurjānī , Ebülfazl Mehmed Efendi , Kanûn al-‘Ilāj wa Shifā’ al-Amrāz , history of Ottoman medicine , toothache

References

• 1. Doğruyol H. Cürcânî, İsmâil b. Hasan. TDV İslâm Ansiklopedisi [İnternet]. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı; [erişim 2 Mayıs 2025]. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/curcani-ismail-b-hasan
• 2. Acıduman A. İsmâ ‘îl Cürcânî’nin Zahîre-i Hârizmşâhî adlı eserinin XVI. yüzyıl Türkçe çevirisinde kafatası anatomisi, hidrosefali ve kafatası kırıkları üzerine. Türk Nöroşir Derg 2014;24(3):225–38.
• 3. Sijistani A. Ṣawān al-Ḥikma. Al-ʿAjm R, editor. 1st ed. Beirut: Dār al-Fikr al-Lubnānī; 1994. p. 138.
• 4. Hisan Z. Aʿlām al-ḥaḍārah al-ʿArabiyyah al-Islāmiyyah fī al-ʿulūm al-asāsiyyah wa-al-taṭbīqiyyah. Al-Mujallad al-thālith [3. cilt]. Dimashq: Wizārat al-Thaqāfah; 1996. p. 100–101.
• 5. Güneş N. Seyyid İsmâil Cürcânî’nin Yâdgâr der Dânîş-i Pezeşkî u Dârûşinâsî adlı eserinin Türk tıp tarihindeki yeri ve Yâdigâr-ı İbn Şerîf. [Doktora tezi]. Ankara: Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü; 2023. 6. Tadjbakhsh H. Sayyed Esma’il Jorjani, founder of Persian medicine. J Vet Res 2007;62(4):131–40.
• 7. Üçer İH, editor. İslam Düşünce Atlası. Cilt 1. İstanbul: İLEM & Konya Büyükşehir Belediyesi; 2017. p. 56.
• 8. Acıduman A, Şemş Ş. İsmâ ‘îl Cürcânî’nin ünlü eseri Zahîre-i Hârezmşâhî’nin XVI. yüzyıl Türkçe çevirisi Kânûn el-İlâc ve Şifâʾ el-Emrâz li-Küllî Mizâc’da çocuk sağlığı ve hastalıkları üzerine. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2014; 57:141–60.
• 9. Cürcânî İ. Zahîre-i Hârizmşâhî (Kanûn el-İlâc ve Şifâʾ el-Emrâz li-Küllî Mizâc) [Osmanlı Türkçesine çeviren: Ebü’l-Fazl Mehmed Efendi]. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nuruosmaniye Koleksiyonu, No: 3574, vr. 2b–3a; Mukaddime.
• 10. Cürcânî İ. Zakhīra-i Khwārazmshāhī [Farsça]. Ḥusayn ʿAlīniqī (ed.), Hādī Nawādfalāḥ (yard.). Tahran: Saffar-i Rihāl; 1398 hş. [2019]. 1. cilt (Kitap I–II).
• 11. Özcan A. Ebülfazl Mehmed Efendi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi [İnternet]. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi; [erişim 30 Nisan 2025]. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/ebulfazl-mehmed-efendi
• 12. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı. Sultan Fatih’in şahsi kitaplığı: yazma eser sergisi kataloğu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı; 2023. s. 34.
• 13. Serdar MT. Ebu’l Fazl Mehmed Efendi (Defterdar Mehmed Efendi). Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi. 2016;1(1):81–92.
• 14. Browne EG. İslam Tıbbı. Anaş E, çeviren. İstanbul: İnkılâb Yayınları; 2012. 133 s. (Araştırma Dizisi; 65). ISBN: 978-605-4194-39-1.
• 15. Gökçe N. Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi’nde Bulunan Tıp Yazmalarından Bir Örnek: Zahire-i Harzemşahî [İnternet]. Edirne: nilufergokce.com; 2022 [erişim tarihi: 1 Mayıs 2025]. Erişim adresi: https://nilufergokce.com
• 16. Uzel İ. Diş Hekimliği Tarihi (I): Tarih Boyunca Diş Hekimliğinin Bilimsel ve Teknolojik Gelişimi (Yazarın Özgün Resimleri ile). İstanbul: Quintessence Publishing; 2018. p. 95.
• 17. Cürcânî İ. Kanûn el-İlâc ve Şifâʾü’l-Emrâż li Küllî Mizâc [Yazma eser]. Terc. Ebü’l-Fazl Mehmed Efendi. Süleymaniye Kütüphanesi, Hüsrev Paşa Koleksiyonu, nr. 463: vrk. 132a–134b. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi,
• 18. Cürcânî İ. Kanûn el-İlâc ve Şifâʾü’l-Emrâż li Küllî Mizâc [Yazma eser]. Terc. Ebü’l-Fazl Mehmed Efendi. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Emanet Hazinesi Koleksiyonu, nr. 1832. İstanbul: Topkapı Sarayı, Cürcânî İ. Kanûn el-İlâc ve Şifâʾü’l-Emrâż li Küllî Mizâc [Yazma eser]. Terc. Ebü’l-Fazl Mehmed Efendi. Nuruosmaniye Kütüphanesi, nr. 3574. İstanbul: Nuruosmaniye Kütüphanesi.
• 19. Cürcânî İ. Zahîre-i Hârizmşâhî [Yazma eser]. Ed. Abdullah oğlu Ahmed oğlu Ali. Edirne: Edirne Selimiye Yazma Eser Kütüphanesi; Kütüphane no: 4721, eski no: 1671, tasnif no: 610. [İstinsah tarihi yok].
• 20. İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA). Osmanlı Tıbbî Bilimler Literatürü Tarihi. Cilt II. İstanbul: IRCICA; 2008. p. 144–5.
• 21. Şeşen R. Fihris Mahtûtât al-Tıb al-Islâmî bi’l-Lugāt al-‘Arabiyya wa’l-Turkiyya wa’l-Fārisiyya fī Maktabāt Turkiyā. 1. baskı. Cidde: Jāmiʿat al-Malik ʿAbd al-ʿAzīz – Jāmiʿat al-Malik Suʿūd; 1984. p. 178. 22. İSNAD Atıf Sistemi. Basit Transkripsiyon Kılavuzu. İstanbul: İSNAD Atıf Sistemi Yayınları; 2020. Erişim adresi: https://www.isnadsistemi.org/transkripsiyon/
• 23. Râzî, Ebu Bekir Muhammed bin Zekeriya. El-Hâvî fi’t-Tıbb. Tahkik: el-Hâc Kemâl Yusuf el-Hût. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye; 2000. Cilt 1. s. 444-485.
• 24. İbn Sînâ. Tahbîzü’l-Mathûn: el-Kânûn fi’t-Tıbb Tercümesi. Cilt 3, Teşrîhât 1. Tokadî Mustafa Efendi (ö. 1782) tarafından tercüme edilmiştir. Koç M, Tanrıverdi E, hazırlayanlar. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı; 2018. s. 501-508.