THE ANALYSIS OF THE STATUS AND PROFESSIONS OF “ŞUHÛDÜ’L HÂL” IN THE OTTOMAN JURISDICTION LAW

Year 2021, Volume: 4 Issue: 1, 185 - 205, 30.06.2021

Ahmet Kılınç , Merve Nur Öztürk

Abstract

“Şuhûdü’l Hâl” assists the judge in the Ottoman judicial organization and has been included in the qadi records for centuries. “Şuhûdü’l Hâl” is not only encountered when the qadi is doing judgment, but also in his duties other than judgment. The institution is playing a role in ensuring the legal validity of the documents and being a means of proof. It contributes to the judge to make an impartial and independent decision, and to the public and supervision of the trial. This study differs relatively in that it deals with the subject from a “history of law” perspective and focuses on the members of “Şuhûdü’l Hâl” in the Ottoman social structure. The study did not focus on a spesific century or region, but especially benefited from the data in the classical period qadi records. It is possible to express the results of the research as follows: Status and professions add a special meaning to “Şuhûdü’l Hâl”s availability while the judicial activity is being carried out. The fact that people from both “askerî” and “reaya” groups take place in “Şuhûdü’l Hâl” makes this committee a mirror of the society. The presence of people such as “müderris” and “müfti” in the committee enabled the practical and theoretical dimensions of the law to be together. The presecence of “ilmiye” group who are respected among the people are effective in the gaining legitimacy of the judgments. The position of officials such as the “sadrazam” and “beylerbeyi” from “ehl-i örf” in the commitee, reveals the importance of the institution. When the members of “reaya” are examined, it is seen that there is a diverse committee members; people from statu of “zimmi”, tradesmen and crafts, masters of the profession and “kethüda” from organization of lonca, the parties and witnesses of the other cases in the same court, people from all levels of society and rarely women. This situation has an important role in the acceptance of the decision in the eyes of the society. The Ottoman experience reveals that the decisions to be taken with the publicity as a rule and the judge followed by people from all levels from community reinforced the sense of justice in the conscience of the society.

Osmanlı Yargılama Hukukunda Şuhûdü’l Hâlin Statü ve Mesleklerinin Tahlili

Abstract

Şuhûdü’l hâl, Osmanlı yargı teşkilatı içerisinde kadıya yardımcı olan ve asırlardır kadı sicillerinde yer almış bir müessesedir. Şuhûdü’l hâle sadece kadının yargılama faaliyeti yaptığı sırada değil, yargılama faaliyeti dışındaki vazifelerinde de rastlanılmaktadır. Belgelerin hukuki geçerliğini sağlatmada rol oynayan ve ispat vasıtası olan Şuhûdü’l hâl, yargılamanın aleniliği, denetimi ve kadının tarafsız ve bağımsız şekilde karar vermesine de katkı sağlamaktadır. Bu çalışma, konuyu hukuk tarihi perspektifi ile ele alması, Şuhûdü’l hâl üyelerinin Osmanlı toplumsal yapısındaki statü ve mesleklerine odaklanması ile nispeten farklılık arz etmektedir. Çalışma belirli bir yüzyıla ya da bölgeye odaklanmamış, ancak özellikle klasik dönem şer’iyye sicillerindeki verilerden yararlanmıştır. Araştırma neticesinde varılan sonuçları şu şekilde ifade etmek mümkündür: Statü ve meslekler, yargı faaliyeti gerçekleştirilirken Şuhûdü’l hâlin hazır bulundurulmasına ayrı bir anlam katmaktadır. Hem askerî hem de reaya sınıfından kişilerin Şuhûdü’l hâlde yer alması, bu heyeti toplumun bir aynası konumuna sokmaktadır. Müderris, müftü gibi kişilerin heyetteki varlıkları hukukun pratik ve teorik boyutunun bir arada olmasını sağlamıştır. Halk arasında itibar gören ilmiye sınıfından kimselerin huzurunda karar verilmesi hükümlerin meşruiyet kazanmasında etkili olmaktadır. Ehl-i örften sadrazam, beylerbeyi gibi görevlilerin heyetteki konumu, müessesenin önemini ortaya koymaktadır. Reayaya dâhil olan üyeler incelendiğinde zimmilere, esnaf ve zanaatkârlara, meslek ustalarına ve lonca teşkilatındaki kethüdalara, aynı mahkemede görülen diğer davaların taraf ve şahitlerine toplumun her kademesinden halka, nadir de olsa kadınlara kadar oldukça çeşitlilik barındıran bir heyet olduğu görülmektedir. Bu durum kararın toplum nazarında kabullenilmesinde önemli bir role sahiptir. Osmanlı tecrübesi, yargılamanın aleniliğin kural olarak mecburi tutulması ve hâkimi toplumun her kesiminden kişinin izlemesi ile verilecek kararların toplum vicdanındaki adalet duygusunu pekiştirdiğini ortaya koymaktadır.

Keywords

Şuhûdü'l hâl, reaya, askerî, Osmanlı hukuku, kadı

References

• Açık, Turan. “Toplumsal Cinsiyet Bağlamında Osmanlı Hukukunda Kadından Eşkıya Olup Olamayacağına Dair Bir Tartışma: Havva Hatun Örneği”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2015, s. 35-94.
• Akbaş, H. Emre / Bozkurt, Serdar / Yazıcı, Kübra. “Osmanlı Devletinde Lonca Teşkilatı Yapısı ve Yönetim Düşüncesi İle Karşılaştırılması”, Muhasebe ve Finans Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 9, 2018, s. 165-202.
• Akgündüz, Ahmet. “İslam ve Osmanlı Hukukunda Gıyapta Yargılama Müessesesi”, Belleten, C. L, 1986, s. 169-199.
• Akgündüz, Ahmet. Şer’iye Sicilleri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1988, C.I.
• Anbarlı Bozatay, Şeniz / Demir, Konur Alp. “Osmanlı Adli ve İdari Sisteminde Kadılık: Kurumsal Bir Değerlendirme”, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 6, S. 10, 2014, s. 71-89.
• Aral, Neslihan. “69/2 Numaralı Kastamonu Şer’iyye Sicili (H.1210-1211/ M.1795-1796) Transkripsiyon ve Değerlendirme” Yüksek Lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Aslan, Nasi. İslam Yargılama Hukukunda “Şühûdü’l-Hâl” Jüri Osmanlı Devri Uygulaması, 2. Baskı, Karahan Kitabevi, Adana, 2018.
• Atar, Fahrettin. İslâm Adliye Teşkilâtı, 3. Baskı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
• Avcı, Mustafa. Türk Hukuk Tarihi, 6. Bası, Atlas Akademi, Konya, 2017.
• Aydın, M. Âkif. Türk Hukuk Tarihi, 10. Baskı, Beta Yayıncılık, İstanbul, 2013.
• Aydın, M. Âkif / Hamîdullah, Muhammed. “Köle”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara, C. 26, 2002, s. 237-246.
• Bayder, Osman. “Mezhebin Kurucu İmamına Muhalefetin İmkan ve Sınırı” Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Cin, Halil / Akyılmaz, Gül. Türk Hukuk Tarihi, 10. Baskı, Sayram Yayınları, Konya, 2018.
• Çalışkan, Muhammed. “B-7 Numaralı Şer’iyye Siciline Göre Bursa (1591-1592)” Yüksek Lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• Çöpoğlu, Binnaz. “H. 1099 (M. 1687-1688) 836 No’lu Bolu Şer’iye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi” Yüksek Lisans tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugât, 29. Baskı, Aydın Kitabevi, Ankara, 2013.
• Ekinci, E. Buğra. Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk, 5. Baskı, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul, 2017.
• Ekinci, E. Buğra. Osmanlı Mahkemeleri Tanzimat ve Sonrası, 2. Baskı, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul, 2017.
• Erünsal, İsmail. “Osmanlı Mahkemelerinde Şâhitler: Şuhûdü’l- ‘udûlden Şuhûdü’l-hâle Geçiş”, Osmanlı Araştırmaları, S. 53, 2018, s. 1-49.
• Fendoğlu, H. Tahsin. İslâm ve Osmanlı Anayasa Hukukunda Yargı Bağımsızlığı, Beyan Yayınları, İstanbul, 1996.
• Geçkil, Aynur. “141 Numaralı Gaziantep Şer’iyye Sicili, Metin Değerlendirme (H. 1234-1236/ M. 1818-1821)” Yüksek Lisans tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Gedikli, Fethi. “Kazâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara, C. 25, 2002, s. 117-119.
• Gedikli, Fethi. “Osmanlı Mahkemesinde Fetva Kullanımı ve Fetva-Kaza İlişkisi”, Osmanlı Hukukunda Fetva, Ed.: Süleyman Kaya, Yunus Uğur, Mustafa Demiray, Klasik Yayınları, 2018.
• Gür, A. Refik. Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadılık Müessesesi, 2. Basım, Kültür Yayınları, İstanbul, 2017.
• Gürhan, Veysel. “18.yüzyıl Osmanlı Toplumunda Kadın ve Hukuk: Amid Mahkemesi’nde Kadınların Hak Arama Süreçlerine Dair Bazı Değerlendirmeler”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, S.3, 2017, s. 1644-1664.
• Halaçoğlu, Yusuf. XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991.
• Halebî. Mülteka-El Ebhur, Çev. Mustafa Uysal, Uysal Yayınevi, Konya, C. 3, 1993.
• Hocaeminefendizâde Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-Hükkâm şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, İstanbul, C. IV, 2020.
• İpşirli, Mehmet. “Ehl-i Örf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, C. 10, 1994, s. 519-520.
• İpşirli, Mehmet. “İlmiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, C. 22, 2000.
• Kahveci Yüngül, Seda. “9 No’lu Kütahya Şer’iyye Sicili (1812-1813m./1227-1229h.) Transkript ve Değerlendirme” Yüksek Lisans tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014.
• Kaya, Süleyman. “Mahkeme Kayıtlarının Kılavuzu: Sakk Mecmuaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, S. 5, 2005, s. 379-416.
• Kayar, Betül. “Osmanlı Yargı Teşkilatında Naib”, Yıldırım Beyazıt Hukuk Dergisi, 2020, S. 1, s. 189-234.
• Kazıcı, Ziya. Osmanlı’da Toplum Yapısı, Bilge Yayınları, İstanbul, 2004.
• Kenanoğlu, Macit. Osmanlı Millet Sistemi Mit ve Gerçek, 4. Basım, Klasik Yayınları, İstanbul, 2017.
• Kılıç, Mehmet Ali. “41/1 Numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili (H. 1048 / M. 1638-1639) Transkripsiyon ve Değerlendirme” Yüksek Lisans tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Kılınç, Ahmet. “Osmanlı Devleti’nde Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemi Olarak Muslihûn: Osmanlı Arabuluculuğu”, II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, Ed. Fethi Gedikli, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, C. 2, 2016, s. 15-81.
• Kılınç, Ahmet. Osmanlı Yargılama Hukukunda Bilirkişilik, Adalet Yayınevi, Ankara, 2019.
• Kılınç, Ahmet / Kayar, Betül. “Osmanlı Yargılama Hukukunda ‘Şuhûdü’l Hâl’in Fonksiyonunu Yeniden Değerlendirme Gerekliliği”, Adalet Dergisi, S. 62-63, 2019, s. 33-48.
• Konan, Belkıs, “İnsan Hakları ve Temel Özgürlükler Açısından Osmanlı Devletine Bakış”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XV, S. 4, Ankara 2011, s. 253- 288.
• Koyuncu, Nuran / Gök, Ümmügülsüm, “Türk Hukuk Tarihinde Ve Karşılaştırmalı Hukukta Hâkimlik Mesleğine Giriş Ve Hâkim Yardımcılığı”, Necmettin Erbakan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 2, S. 1, Konya, 2019, s. 68-86.
• Köse, Uğur. “H. 1063-1065 (1058), M. 1653-1655 tarihli Çankırı Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi” Yüksek Lisans tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Kunt, Metin / Froqhi, Suraiya / Yurdaydın, Hüseyin G. / Ödekan, Ayla. Türkiye Tarihi, Yayın Yön.: Sina Akşin, Cem Yayınevi, İstanbul, C. 2, 2002.
• Mumcu, Ahmet. “Divan-ı Hümâyun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, C. 9, 1994, s. 430-432.
• Mumcu, Ahmet. Osmanlı Devleti’nde Rüşvet, 3. Baskı, İnkılâp Yayınevi, İstanbul, 2005.
• Ortaylı, İlber. Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, 10. Baskı, Kronik Kitap, İstanbul, 2019.
• Osmanağaoğlu, Cihan, “Klasik Dönemi Bağlamında Osmanlı Devleti’nin Örfî Hukukuna İlişkin Genel Bir Değerlendirme” Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 6, S. 2,, İstanbul 2007, s. 75-130.
• Örsten, Seda. “Osmanlı Hukuku Fetvâ” Yüksek Lisans tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
• Örsten Esirgen, Seda. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Noterliğin Gelişimi”, II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi, Ed.: Fethi Gedikli, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, C. I, 2016, s. 49-86.
• Öz, Mustafa. “Ehl-i Beyt”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, C. 10, 1994, s. 498-501.
• Öztürk, Merve Nur. “Osmanlı Yargılama Hukukunda Şuhûdü’l Hâl” Yüksek Lisans tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2021.
• Sak, İzzet. Konya Kadı Sicili (1115-1116 / 1703-1704) Defter 41, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Konya, 2016.
• Sak, İzzet / Çetin, Cemal. Konya Kadı Sicili (1126-1127 / 1714-1715) Defter 45, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Konya, 2016.
• Sak, İzzet / Solak, İbrahim. Konya Kadı Sicili (1148-1149 / 1736-1737) Defter 53, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Konya, 2016.
• Sarıcık, Murat / Katgı, İsmail. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l- Eşrâflık Müessesesi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 21, S. 1, 2012, s. 175-184.
• Serahsî. Mebsût, Çev. Soner Duman / Osman Gülman, Gümüşev Yayıncılık, İstanbul, C. 16.
• Şahin, Osman. “Kadınların Mahremsiz Yolculuk Yapmasının Hükmü”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 34, 2019, s. 359-387.
• Taş, Hülya. “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki ‘Şühûdü’l Hâl’ Nasıl Değerlendirilebilir?”, Bilig, S. 44, 2008, s. 25-44.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.
• Üçok, Coşkun / Mumcu, Ahmet / Bozkurt, Gülnihal. Türk Hukuk Tarihi, Turhan Yayınları, Ankara, 2011.
• Ülker, İbrahim. Osmanlıda Noterlik İşlemleri, Adalet Yayınevi, Ankara, 2018.
• Ünal, Mehmet Ali. “Tanzimat’tan Önce Osmanlı Devleti’nde Memur Yargılaması”, I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, Ed. Fethi Gedikli, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2014, s. 277-304.
• Ünal Özkorkut, Nevin. “Yargı Bağımsızlığı Açısından Osmanlı’da ve Günümüz Türkiyesi’nde Yargıya Genel Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 57, S. 1, 2008, s. 225-242.
• Yurtseven, Yılmaz / Kayar, Gürcan. “Osmanlı Muhakeme Hukuku’nda Şuhûdü’l Hâl”, Akdeniz Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. VIII, S. 1, 2018, s. 57-77.
• Adalar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1178-1184/ M. 1764-1771), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Çev. Yazı: Abdülkadir Altın- Nedim Pakırdağ, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, C. 75, 2019.
• Ahi Çelebi Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1063-1064 / M. 1652-1653), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Çev. Yazı: Sabri Atay- Nedim Pakırdağ, Arapça Çev.: Mehmet Akman, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, C. 49, 2019.
• Bab Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1077/ M. 1666-1667), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Haz.: Rıfat Günalan, Arapça Çev.: Mehmet Akman, İSAM Yayınları, C. 17, 2011.
• Bab Mahkemesi 172 Numaralı Sicil (H. 1152-1153 / M. 1740), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Çev. Yazı: Sabri Atay- Salih Kahriman, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, C. 69, 2019.
• Beşiktaş Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 966-968 / M. 1558-1561), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Çev. Yazı: Yılmaz Karaca- Sinan Satar, Arapça Çev.: Mehmet Akman, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, C. 42, 2019.
• Beşiktaş Mahkemesi 63 Numaralı Sicil (H. 1061-1062 / M. 1651-1652), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Çev. Yazı: Nedim Pakırdağ- Yılmaz Karaca, Arapça Çev.: Mehmet Akman, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, C. 48, 2019.
• Evkaf-ı Hümâyûn Müfettişliği 1 Numaralı Sicil (H. 1016-1035 / M. 1608-1626), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Çev. Yazı: Rasim Erol, Abdullah Sivridağ, Ali Coşkun, Nedim Pakırdağ, Arapça Çev.: Mehmet Akman, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, C. 45, 2019.
• İstanbul Mahkemesi 10 Numaralı Sicil (H. 1072-1073 / M. 1661-1663), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Çev. Yazı: Yılmaz Karaca, Abdullah Sivridağ, Hüseyin Kılıç, Ali Coşkun, Numan Yekeler, Mustafa Yılmaz, Arapça Çev.: Mehmet Akman, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, C. 51, 2019.
• İstanbul Mahkemesi 12 Numaralı Sicil (H. 1073-1074/ M. 1663-1664), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Haz.: Rasim Erol, Salih Kahriman, Fuat Recep, Sabri Atay, Hüseyin Kılıç, Yılmaz Karaca, Arapça Çev.: Mehmet Akman, İSAM Yayınları, C. 16, 2010.
• İstanbul Mahkemesi 18 Numaralı Sicil (H. 1086-1087/M. 1675-1676), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Haz.: Salih Kahriman, Fuat Recep, Sabri Atay, Hüseyin Kılıç,Yılmaz Karaca, Rasim Erol, Arapça Çev.: Mehmet Akman, İSAM Yayınları, C. 18, 2010.
• İstanbul Mahkemesi 22 Numaralı Sicil (H. 1107-1108/ M. 1695-1697), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Çev. Yazı: Ali Coşkun, Sabri Atay, Nedim Pakırdağ, Abdülkadir Altın, Hüseyin Kılıç, Salih Kahriman, Arapça Çev.: Mehmet Akman, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, C. 57, 2019.
• İstanbul Mahkemesi 33 Numaralı Sicil (H. 1183-1185 / M. 1769-1770), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Çev. Yazı: Yılmaz Karaca- Mustafa Yılmaz, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, C. 77, 2019.
• Rumeli Sadâreti Mahkemesi 40 Numaralı Sicil (H. 1033-1034 / M. 1623-1624), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Çev. Yazı: Hüseyin Kılıç, Abdulkadir Altın, Numan Yekeler, Salih Kahriman, Nedim Pakırdağ, Arapça Çev.: Mehmet Akman, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, C. 46, 2019.
• Rumeli Sadâreti Mahkemesi 106 Numaralı Sicil (H. 1067-1069 / M. 1656-1658), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Çev. Yazı: Yılmaz Karaca- Mustafa Yılmaz, Arapça Çev.: Mehmet Akman, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, C. 50, 2019.
• Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (H. 999-1000 / M. 1590-1591), İstanbul Kadı Sicilleri, Proje Yön.: M. Âkif Aydın, Ed.: Coşkun Yılmaz, Haz.: Rıfat Günalan, Arapça Çev.: Mehmet Canatar- Mehmet Akman, İSAM Yayınları, C. 10, 2010.
• Kur’an Yolu Tefsiri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, C. 1, s. 446-448. (https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Bakara-suresi/289/282-ayet-tefsiri s.e.t.: 16/03/2021)