MİR CAFER BAĞIROV ÖRNEĞİNDE SOVYETLER BİRLİĞİ’NİN İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI İRAN POLİTİKASI

Year 2021, , 2019 - 2034, 31.12.2021

Kenan Demirel , İbrahim Ethem Atnur

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1017602

Abstract

Sovyetler Birliği’nin Çarlık Rusya’sından miras aldığı sıcak denizlere inme, daha fazla petrol ve maden kaynağına ulaşma ve ekonomik hâkimiyet alanını genişletme gibi emelleri bulunmaktaydı. İran ise genel anlamda Sovyetler Birliği’nin bu arzularını gerçekleştirebileceği bir konumdaydı. Ancak İran üzerinde hâkimiyet kurmak isteyen tek ülke Sovyetler Birliği değildi. Hindistan’da egemen olan İngiltere Sovyetlerden çok önce İran’ın güneyine gelmişti. İngilizlerin İran’daki varlığı Sovyetlerin bu ülke üzerinde genişlemesinin önündeki en büyük engeldi. Bu durum iki ülke arasında İran konusunda İkinci Dünya Savaşı’na kadar bir çekişmenin yaşanmasına neden olmuştu. Sovyetler Birliği’nin İkinci Dünya Savaşı’nda Almanya’nın saldırısına uğraması İran konusunda anlaşmazlık yaşayan bu iki ülkeyi İran’ın işgal edilmesi düşüncesinde birleştirmişti. Ancak İran konusunda müttefikler arasındaki bu ortaklık Alman tehlikesinin azalmasından sonra değişmeye başlamıştı. 1944 yılına gelindiğinde ise İran üzerindeki tarihi İngiliz-Rus anlaşmazlığı yeniden patlak vermişti. Bu tarihten sonra İran üzerindeki tarihi emellerini gerçekleştirmek isteyen Sovyetler Birliği işgalden önce ve işgal yılları boyunca alt yapısını oluşturduğu planlarını icra etmeye başlamıştı. Bu çalışmada Sovyetler Birliği’nin 1941-46 yıllarında İran üzerindeki tarihi emellerine ulaşma yolunda Mir Cafer Bağırov örneğinde takip ettiği ve farklı dönemlere göre değişen İran siyaseti aktarmaya çalışacağız.

Keywords

Sovyetler Birliği, İran, Petrol, II. Dünya Savaşı, Azerbaycan

References

• Âzimî, F. (1391 hş.). Buhrân-ı Demokrasi Der İran (1320-1332), (Çev.) Abdulreza Hûşeng Mehdevî, Bijen Nuzerî). Tehran: Neşr-i Âsim.
• Afşâr, İ. (Tarihsiz). Hâtırât û Teellomât-ı Doktor Muhammed Musaddıg (Be Kalem-i Doktor Muhammed Musaddık), Tehran: İntişârât-ı Muhammed Ali Ûlmî.
• Arfa, H. (1382 hş.). Kurdhâ (Yek Berersi-î Târihî ve Siyasî), (Çev.) Muhammed Ra’ûf Murâdî, Tehran: Mû’esse-î Çâp ve İntişârât-ê Daneşgâh-ê Tehran.
• Armaoğlu, F. (2015). 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Avery, P. (1373 hş.). Târih-i Muâssır-ı İran (Ez Tesis-i Silsile-yi Pehlevî Ta Kûdetâ-yı 28 Mordad 1332). II, (Çev.) Muhammed Refiî Mehrâbadî, Tehran: Mûesse-yi Matbûât-ı Âtâî.
• Beyânî, H. (1375 hş.). Gâ’île-yi Azerbaycan (Mustened Be Esnâd-ı Tarihî, Siyasî ve Arşivî), Tehran: İntişarât-ı Zeryâb.
• Câmî, N. (1362 hş.). Gozeşte Çırağ-ı Rah-ı Âyende Est ( Tarih-i İran Der Fâsıle-yi Do Kudetâ), Tehran: İntişârât-ı Kaknûs.
• Hasanli, J. (2006). The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan (1941-1946), Maryland: Rowman He Littlefield Publishers.
• Hasanlı, C. (2005). Soğuk Savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycan’ı, (Çev.) Ekber N. Necef, İstanbul: BağlamYayınları.
• Hesenli, C. (1999). Petrol Uğruna Mücadele ve S. Kavtaradze’nin Tahran Seferi. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 119, 73-90.
• Hesenli, C. (2002). Güney Azerbaycan Milli Hareketi. Türkler, XX, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1095-1113.
• Hess, G. R. (1974). The Iranian Crisis of 1945-46 and the Cold War. Political Science Quarterly, 89 (1), 117-146.
• Kuniholm, B. R. (1994). The Origins Of The Cold War in the Near East (Great Power Conelict and Diplomacy in Iran, Turkey and Greece), New Jersey: Princeton University Press.
• Mekkî, H. (1362 hş.). Tarih-i Bist Sâle-yi İran (Istımrar-ı Diktatori-yi Rıza Pehlevî), VI, Tehran: İntişârât- ı Çâphâne-yi Ferâyin.
• Merâğeî, A. M. (1382 hş.). Ez Zindân-ı Rıza Han Ta Sedr-ı Fırka-yı Demokrat-ı Azerbaycan: Berersi-yi Zındegi ve Ârâ-yı Seyyid Ca’âfer Cevadzâde (Pişeverî) Bâ Nigâh-ı Dûbare Be Zuhûr û Sukût-ı Fırka-yı Demokrât-ı Azerbaycan, Tehran: Neşr-i Evhedî.
• Mehdigelî Hidâyet Muhber’us-Saltana. (1344 hş.). Hâtırât û Hâtırât (Tûşele Ez Târih-i Şeş Pâdişâh ve Gûşe Ez Duvre-yi Zindegi-yi Men), Tehran: Ketabfurûşi-yi Zevvâr.
• Mut'âzed, H. (1380 hş.). Tarih-î Pencah-u Heft Sal-i İran Der ‘Âsr-i Pehlevî (Fe’âliyethâ-yi Cudaser-î ve Tecziyetalebane-yi Der ‘Âsr-i Pevlevîhâ), Tehran: İntişarat-i Ulmî. Muesse-yi Tehkikât-ı ve İntişârât-ı Didgâh. (1371 hş.). Hâtırat-ı Nureddin Kiyânûrî, Tehran: İntişârât-ı Ittıla’âti.
• Muasse-yi Mutâl’ât ve Pejûheşhâ-yı Siyâsi. (1387 hş.). Hızb-ı Tudeh Ez Şeklgirî Tâ Ferûpâşî (1320-1368), Tehran: Muasse-yi Mutâl’ât ve Pejûheşh’a-yı Siyâsi. Pehlevi, M, R. (1980). Aswer to History, USA: Steın and Day Publishers.
• Roosevelt, A. (1988). For Lust of Knowing (Memoirs of An İntelligence Officer), USA: Little Brown and Company.
• Şehbâzî, A. (1372 hş.). Hâtırat-ı İrec İskenderî, Tehran: İntişârât-ı Mutâla’ât ve Pejûheşhâ-yı Siyasî.
• Tal'â, H. Herigî, P. (1389 hş.). Guşehâ-yı Penhân-ı Tut'îye Berâyı Tecziye-yi Mehabad, İntişârât-ı Semergend.
• Taberî, İ. (1366 hş.). Kejrâhe (Hâtırât-ı Ez Tarih-i Hizb-i Tudeh), Tehran: Muesse-yi İntişârât-ı Emir Kebir.
• Telûî, M. (1376 hş.). Men û Bırâderem (Hâtırât-ı Eşref Pehlevî), Tehran: Neşr-i Ûlum.
• Ünal, S. (2019). Azerbaycan Milli Hükümeti (1945-1946), Ankara: TTK Yayınları.
• Yegorova, N. I. (1996). The Iran Crisis of 1945-46, Washington: Institute of Universal History Russian Academy of Sciences, 15, 1-25.
• Zûgî, İ. (1367 hş.). İran ve Kudredha-yı Bozorg Der Ceng-i Cihân-ı Dovvom, Tehran: İntişârât-ı Pâjeng.