İslâm coğrafyacılarına göre El-Cezîre bölgesinde ekonomik hayat (X-XIV. yüzyıllar)

Year 2024, Volume: 14 Issue: 4, 2141 - 2151

Seda Muratoğlu

https://doi.org/10.30783/nevsosbilen.1520007

Abstract

el-Cezîre sınırları, tarih boyunca sürekli değişiklik göstermiştir. Suriye, Anadolu ve Irak üçgeni arasında önemli bir konuma sahip olan el-Cezîre bölgesi Bizans ve Sâsânîler arasında uzun bir süre mücadele alanı iken İslâmî fetihlerle bölgede hem İslâmiyet yayılmış hem de önemli ticaret yolu üzerinde bulunmasından dolayı uluslararası ticarette önemli rol oynamıştır. Toprakları oldukça verimli olan bölge, başta İpek Yolu olmak üzere önemli bir mevkide olup, ticari açıdan geçiş noktasında olma özelliğini her zaman korumuştur. Bölgenin çok geniş, değerli bir iklime sahip olması sebebiyle burada yaşayan halk refah içinde idi. İslâm coğrafyacılarının eserlerinden anlıyoruz ki el-Cezîre bölgesi iklimi, otlakları ve akarsuları ile değerli bir bölgedir. Ayrıca bölgede çok fazla hayvan yetiştirildiği, dolayısıyla da burada hayvansal ürünlerin imal edildiği görülmektedir. Söz konusu tarımsal üretim ve hayvan yetiştiriciliği bölgede ticaretin de yoğun olduğunu bize göstermektedir. Ayrıca bölgede çok fazla sayıda pazar ve çarşıların olduğunu, ticaret ile bağlantılı olarak endüstriyel malzemelerden özellikle ölçü tartı aletlerinin yapılmış olduğunu kaynaklardan öğrenmekteyiz. Bunlardan başka bölgenin kömür, demir, zift ve kireç taşı, cam, katran, petrol ve tuz gibi değerli maden kaynaklarına sahip olduğu bilinmektedir. X. yüzyılda zenginliği azalan el-Cezîre, hem Emevîler zamanında hem de Abbâsîlerin ilk yüzyılında devletin en çok vergi ödeyen bölgesi idi.

Keywords

el-Cezîre, Tarım, Hayvancılık, Vergiler, Madenler

Economic life in the Al-Jazeera region according to Islamic geographers (X-XIV. centuries)

Abstract

The borders of al-Jazira have constantly changed throughout history. Al-Jazīra, which has an important position between the triangle of Syria, Anatolia and Iraq, was a battleground between Byzantium and the Sassanids for a long time, but with the Islamic conquests, Islam spread in the region and played an important role in international trade due to its location on an important trade route. The people living here were prosperous because the region was very large and had a favorable climate. In addition, it is seen that a lot of animals were raised in the region and therefore animal products were produced here. This agricultural production and animal breeding show us that trade was also intense in the region. We also learn from the sources that there were many markets and bazaars in the region that industrial materials, especially measuring and weighing instruments, were made in connection with trade. In addition to these, the region is known to have valuable mineral resources such as coal, iron, pitch and limestone, glass, tar, oil and salt. Al-Jazīrah, whose wealth declined in the Xth century, was the highest tax-paying region of the state both during the Umayyad period and the first century of the Abbasids.

Keywords

al-Jazīra, Agriculture, Livestock, Taxes, Mines

References

• ‘Aâni, Nuri A. H. (1986). el-Irak fi’l-Ahd-i Celairî, Dâru Şuûnu’s-sekâfiyyeti’l-amme.
• Abdülhakim el-Ka’bî. (2009). el-Cezîretü’l-Furâtiyye ve Diyâruha el-Arabiyye (Diyar-ı Bekr, Diyar-ı Rebia ve Diyar-ı Mudar), Dâru Safahât.
• Abû’l-Farac. (1999). Abû’l-Farac Tarihi, II, (Ö. R. Doğrul, Çev.). TTK Yayınları.
• Al-Moqaddasi. (1906). Descriptio İmperii Moslemici, (M. J. De Goeje, Ed.). Lugduni Batavorum, Brill.
• Altungök, A. (2015). İslâm Öncesi İran’da Devlet ve Ekonomi, Hikmetevi Yayınevi.
• Ayan, E. (2020). Sultan Tuğrul Bey, Kronik Yayınları.
• Bulduk, A. (2004). el-Cezîre’nin Muhtasar Tarihi, (M. Öztürk,İ. Yılmazçelik, Haz.). Fırat Üniversitesi Orta doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Çetin, S. (2014). Yakût el-Hamevî’nin Mû’cemü’l-Büldân’ında Kürtler, Pak Ajans Yayıncılık.
• Çevik, A. (2009). “X-XIV. Yüzyıl İslâm Coğrafyacılarına Göre; el-Cezîre ve İdari Taksimatı”, Osmanlı Araştırmaları, XXXIII, 35-64.
• Ebu’l-Fazl Ca’fer b. Ali ed-Dımeşkî. (2021). Ticarete Giriş: Tacirler ve Ticari Mallar, (M. A. Koca, Çev.). Albaraka Yayınları.
• Ebû’l-Fidâ. (2017). Ebû’l-Fidâ Coğrafyası (Takvimü’l-Büldan), (R. Şeşen, Çev.). Yeditepe Yayınları.
• ed-Durî, Abd el-Aziz. (1986). Tarih el-Iraq el-iqtisadi fi l-qarn er-rabi el-hicrî.
• el-Belâzurî. (1987). Fütuhu’l-Büldan, (M. Fayda, Çev.). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• el-İstahrî. (1927). Mesâlikü’l-memâlik, (M. J. De Goeje, Neşr.). E. J. Brill.
• el-Makdisî. (2015). Ahsenu’t-tekâsim fî ma‘rifeti’l-ekâlim, (A. Batur, Neşr.) Selenge Yayınevi.
• Evliyâ Çelebi. (2001). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 4. Kitap C. I, (S. A. Kahraman,Y. Dağlı, Haz.). Yapı Kredi Yayınları.
• Fayda, M. (1991). “Benî Âmir b. Sa‘saa”, DİA, III, 66-67.
• Guy Le Strange. (2015). Doğu Hilafetinin Memleketleri (Mezopotamya, İran ve Orta Asya), (C. Tomar,A. Eskikurt, Çev.). Yeditepe Yayınları.
• Hamdullah Müstawfi. (1919). Nuzhat-al-Qulûb, (G. Le Strange, Trans.). Cambridge:Printed by J. B. Peace, M. A. At The University Press.
• Hudûdu’l-‘âlem mine’l-maşrik ‘ile’l-mağrib. (2008), (V. Minorsky, Neşr.). (A. Duman-M. Ağarı, Çev.). Kitabevi Yay.
• İbnü’l-Adîm, (1988/1408), el-Vusla ile’l-Habîb fî Vasfi’t Tayyîbât ve’t-Tîb, (Süleymi Mahcûb, Haz.) II, Düriyye el-Hatib, Halep: Ma’hedü’t-İlmiyyi’l-Arabî.
• İbn Battûta, (2023), İbn Battûta Seyahatnamesi, (Ramazan Şeşen, Çev.), Yeditepe Yayınları.
• İbnü’l-Esîr. (1987). İslâm Tarihi el-Kâmil fi’t-Tarih, (A. Ağrakça,A. Özaydın, Çev.). III, VI, VII, IX Bahar Yayınları.
• İbnü’l-Ezrak. (1975). Tarihü’l Meyyâfârikîn ve Amed, Mervânî Kürdleri Tarihi, (M. E. Bozarslan, Çev.). Koral Yayınları.
• İbnü’l Fakîh. (1966). Kitâbü’l-Buldân, (Y. El-Hâdî, Neşr.). Dârü Âlemi’l-Kütüb.
• İbn Havkal. (2017). Sûrat el-Arz 10. Asırda İslâm Coğrafyası, (R. Şeşen, Çev.). Yeditepe Yayınevi.
• İbn Hurdâzbîh. (1371). Mesâlîk-i Memâlik, (S. Khakirend, Farsça Terc.). Mirâs Milel.
• İbn Rüsteh. (2017). El-A’lâku’n-Nefîse, (A. Fuat Eker, Çev.). Ankara Okulu Yayınları.
• İbn Şeddâd. (1978). el-Alâkü’l-Hatîre fî Zikri Ümerâ’ş-Şâm ve’l-Cezîre, III, (Y. Abbâre, Tahk.). Vezâretü’s-Sekâfe ve İrşâdü’l-Kavmî.
• Yakutî. (1866-1873-1924). Jacut’s Geographisches Wörterbuch, (F. Wüstenfeld, Neşr.). I-VI.
• Kavak, M. (2013), Fetihten Selçuklu Hâkimiyetine Kadar Tur Abdîn Bölgesi Tarihi, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi.
• Kavak, M. (2018), “Ortaçağ’da Misk”, Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Prof. Dr. Azmi Özcan Öğrencileri Özel Sayısı, C. 3, ss. 188-229.
• Kazvinî. (1373). Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâr’ül ‘Abâd, (C. M. Kacar, Çev.). Müessese-i İntişârât-ı Emir Kebir.
• Kudâme İbn Cafer. (2018). Kitabü’l-Harac (Fetihler, Siyaset, Coğrafya, Vergiler, Bürokrasi), (R. Şeşen, Çev.). Yeditepe Yayınevi.
• Koyuncu, M. (2008). “İlk İslâm Fetihleri Döneminde el-Cezîre Bölgesi ve İslâmlaşma Süreci”, Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Dergisi, X/1.
• Muratoğlu, S. (2023). Selçuklu Devletlerinde Etnik Yapı, (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Ordu Üniversitesi.
• Mühellebî, (2023). Kitâbü’l-Azîzî (el-Memâlik ve’l-Mesâlik) Yollar ve Ülkeler Kitabı, (M. Ağarı, Çev.). Kitabevi Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2009). Gâzân Han ve Reformları, Kaknüs Yayınları.
• Rawlinson, G. (2007). Parthia, Library of the Unıversity, New York.
• Ripper, T. (2000). Diyârbekir Merwanileri, (B. Şahin Fırat, Çev.). Avesta Basın Yayın.
• Sâmi es-Sâkkâr. (2021). “Musul”, C. 31, DİA, 361-363.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. (1434). Mirâtu’z-Zamân fî Târîhi’l-Ayân, XVIII, (Müslîm Bârûdî, Neşr.). Şirketü’l-Risâletü’l-âlemiyet.
• Spuler, B. (1987). İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri (1220-1350), (C. Köprülü, Çev.). TTK Yayınları.
• Şeşen, R. (1993). “Cezîre”, DİA, VII, 509-511.