Osmanlı İmparatorluğu Dönemindeki İlk Demir Yolu Projesi: Fırat Vadisi (Samandağ – Basra) Demir Yolu Projesi

Year 2024, Volume: 6 Issue: 2, 340 - 371, 28.12.2024

Cahit Çelik

https://doi.org/10.56574/nohusosbil.1577945

Abstract

Demir yolu taşımacılığı kısa sürede tüm dünyayı değiştirdi. İlk demir yolu taşımacılığının 1825 yılında gerçekleştirilmesinden sonra İngiltere ve diğer Avrupa ülkeleri emperyalist politikaları çerçevesinde yeni hatlar inşa etmeye çalıştılar. Adriyatik Denizi'nden Basra Körfezi'ne, Ağrı Dağı'ndan Mısır'a kadar geniş bir coğrafyaya yayılan Osmanlı İmparatorluğu, stratejik coğrafi konumu nedeniyle Avrupa ülkelerinin ilgisini çekmiştir. Bu araştırma, Akdeniz'i Basra Körfezi'ne bağlamayı amaçlayan önemli bir kalkınma projesi olan Fırat Vadisi Demir yolu projesini ele almaktadır. Proje ile ilgili öneriler 1830'lu yılların başında ortaya çıkmış ve 19. yüzyılın sonuna kadar savunucuları tarafından projenin uygulanması için birçok çaba sarf edilmiştir. Bu araştırma, projenin tarihsel arka planı, Osmanlı ve Birleşik Krallık politikalarına yansımaları, projenin Osmanlı İmparatorluğu ve Birleşik Krallık'a faydalarını özetleyen tartışmaları ele almıştır. Çalışmada tarihsel-analitik metodoloji uygulanmış ve en önemlisi projeyle ilgili Osmanlı İmparatorluğu arşiv kaynaklarından elde edilen bilgiler olmak üzere çeşitli veri kaynakları kullanılmıştır. Ayrıca, Rawdon Chesney, William Patrick Andrew gibi proje savunucularının yazıları ve 19. yüzyıla ait diğer birincil önemli kaynaklar da kullanılmıştır. Amerika Birleşik Devletleri'nin Birleşik Krallık'tan bağımsızlığını kazanmasının ardından Birleşik Krallık, o dönemdeki en büyük sömürge ülkesi olan Hindistan üzerindeki egemenliğini güvence altına almak için elinden geleni yapmaya çalışmıştır. Fırat Vadisi Demir yolu projesi, Hindistan'daki İngiliz çıkarları ile proje çıktıları arasındaki güçlü ilişkiyi ortaya koymuştur. Birleşik Krallık, Hindistan ile en kolay ve en iyi bağlantıyı kurarak hem ticari rotayı güvence altına almaya hem de Hindistan'a mümkün olan en kısa sürede askeri teçhizat ve asker sevkiyatı yapabilmeye çalışmıştır. Osmanlı Hükümeti, Orta Doğu'daki politikalarını uygulamak için daha etkili araçlara sahip olmak gerekçesiyle projeyi destekledi ve 1857'de proje şirketine bir imtiyaz teklif etti. Süveyş Kanalı Projesi'nin %40 hissesinin satın alınmasından sonra İngiliz Hükümeti'nin projeye karşı tutumu değişmiştir. Rusların Erivan-Van veya İran üzerinden Basra Körfezine inme çalışmaları projeyi sürekli gündemde tutmuş ancak Fırat Vadisi Demir yolu Projesi hiçbir zaman hayata geçirilememiş, buna karşın bölgenin stratejik konumu ve sahip olduğu doğal kaynaklar batılı ülkelerin iştahını kabartarak bölgenin sömürgeleştirilmesinin önünü açmış ve bugüne kadar bölgenin istikrarsızlaştırılmasına neden olmuştur.

Keywords

Fırat Vadisis Demir yolu Projesi, Samandağ, Süveydiye

References

• A.}DVN.MKL./1-4. Süveydiye sahilinden Halep civarına, oradan da Caber Kalesi’ne kadar yapılacak iki kısım demiryollarının mukavelenamesi.
• A.}DVN.MKL./23-2. Halefzade Vahid Efendi ve Mösyö Tözil ile yapılan sözleşme.
• A.}DVN.MKL./88-34. M.M. Andrew’in oğlu Edward Lebey ile imzalanan imtiyaz şartnamesi.
• A.}DVN.MKL./2-12. Vadiyül-Fırat Demir yolu Kumpanyası’nın teşkiline dair ferman.
• A.}DVN.MKL./24-4. Halefzade Vahid Efendi ve Mösyö Tözil ile yapılan sözleşme.
• A.}DVN.MKL./74-5. General Francis Rawdon Chesney ile yapılan mukavelename.
• A.}DVN.MKL./74-6. General Francis Rawdon Chensey ile yapılan mukavelename.
• A.}DVN.NMH./14-11. Süveydiye Limanı ile Halep, Bağdat ve Basra arasında demir yolu inşasına dair imtiyaz emr-i alisi.
• A.}DVN.NMH./8-23. Süveydiye Sahili’nden Bağdat’a kadar inşa olunacak demir yolu.
• A.}DVN.NMH./8-24. Süveydiye’den Halep’e, oradan da Caber Kalesi’ne kadar demir yolu inşasına dair ruhsatname.
• A.}DVN.NMH./8-25. Süveydiye Sahili’nden Halep civarına ve oradan da Caber Kalesi’ne kadar inşa olunacak demir yolunun mukavelenamesi.
• A.}DVN.NMH./8-28. Süveydiye kurbünde Akdeniz’den başlayarak Caber Kalesi’ne veyahut Kumsa’ya kadar İngiliz kumpanyası tarafından bir demir yolu inşası.
• A.}MKT.MHM./99-35. Süveydiye İskelesi’nden Halep’e kadar yapılacak olan demir yolu güzergâhından kimseye arazi verilmemesi.
• A.}MKT.MHM./352-14. Bölgeye bir istatistik memuru gönderilmesi.
• A.}MKT.MHM./353-42. İstatistik memuru Mesud Bey’in masraflarının Halep Mal Sandığı’ndan, harcırahının ise Hazine’den ödenmesi ve teferruatı.
• A.}MKT.MHM._353-42-2. Süveydiye- Basra Demir yolu hattı için görevlendirilen İstatistik memuru Mesud Bey ile ilgili Meclisi Ali-i Hazain kararı.
• A.}MKT.MHM./357-68. Süveydiye Limanı’nın keşif ve tahkikini tamamlayan Mesud Bey’in geri dönmesi için harcırah verilmesi.
• A.}MKT.MHM./496-11-1. Süveydiye’den başlayarak Haleb, Birecik, Urfa tarafına demir yolu yapımı ile ilgili Tarafı sami-i seraskeriye’ye görüş sorulması.
• A.}MKT.MHM./496-11-2. Süveydiye’den başlayarak Halep, Birecik, Urfa ve Mardin hattında demir yolu, Süveydiye’de bir iskele tesisi için imtiyaz verilmesi talebi.
• A.}MKT.NZD./435-10. Süveydiye Limanı’nın keşfi için Tershane’i Amire’den de tayini gereken mühendisin icra-yı memuriyetine dair Kaptan Paşa’nın tezkiresinin gönderildiği.
• A.}MKT.UM./254-80. Şam Valisi Süleyman tarafından Babı Ali’ye gönderilen istihbarat notu.
• BEO/3733-279910. Halep hattının İskenderun yerine Süveydiye’den geçmesi gerektiği.
• BEO/3733-279910. Bağdat hattı kebirinin Antakya’nın Süveydiye Limanı’ndan geçirilerek Halep’e temdidi.
• DH.İD./4-17. Bağdat Demir yolu’nun Süveydiye’ye raptının mümkün olmadığı.
• DH.İD/4-17-01. Anadolu şimendifer hattının Süveydiye’den geçme talebi.
• DH.İD/4-17-02. Demir yolu hattının Süveydiye üzerinden raptının mümkün olmadığı.
• DH.İD/4-17-03. Süveydiye hattının ilhakına dair
• DH.İD/4-17-05. Antakya kaymakamlığından Anadolu şimendifer hattının bağlantısının Süveydiye’den geçmesi talebi.
• H-29-12-1251/1171-46349. İngilizlerin Fırat Nehri üzerinde gemi işletme talebi ile ilgili Londra sefirine salahiyet ve talimat verilmesi.
• HR.SFR.3/ 161-36. Mr. General Francis Rawdon Chesney’in Fırat çevresine yaptığı seyahat ve yürüttüğü hizmetler ile gönderdiği haritalar hakkındaki mektubuna dair muhaberat.
• HR.SFR.3 /162-40. Fırat Nehri ile ilgili sorunlara dair Mr. Chesney tarafından Sefarete gönderilen mektup.
• HR.SFR.3 /164-4. Fırat meselesi hakkında Mr. Chesney’in mektubu.
• HR.SFR.3/ 209-19. Süveydiye-Basra ve Trablus-Suriye arasındaki demir yolu imtiyaz talebi hakkında “Foreign Bondholders Sendikası” başkanının müracaatına dair Hariciye Nezareti tarafından Londra Sefareti’ne gönderilen telgraf.
• HR.SFR.3./ 31-14. Fırat Vadisi Demir yolu Projesi: Süveydiye-Caber Kalesi hattı imtiyazı.
• HR.SFR.3/ 32-22. Fırat Demiryolları projesi ve Süveydiye-Caber kalesi hattı; teminat akçesinin yatırılmaması nedeniyle imtiyazın geri alınması.
• HR.SFR.3/43-27. Fırat Demir yolu İmtiyazının lağvı.
• HR.SFR.3/65-25. Demiryolları: General Chesney’in Fırat Demir yolu imtiyaz süresinin uzatılması isteği.
• HR.SFR.3/ 65-32. General Chesney’in Fırat Demir yolu imtiyaz süresinin uzatılması isteği.
• HRT.h, 37. İstanbul-Bağdat Demir yolu hattı ile diğer ulaşım yollarını gösterir harita.
• İ.DH./546-38042. Süveydiye’den Halep’e ve badehu nehr-i Fırat ve Bağdat’a kadar temdit olunacak demir yoluna ait.
• İ.DH./546-38042-02. Süveydiye, Antakya ve İskenderun bölgesindeki ticaretin ne olduğu ithalat ve ihracat miktarlarının ne olduğu ile ilgili istatistik bilgisi olan Kaymakam Mesud Bey’in görevlendirilmesi.
• İ.MMS/ 73-3343-01. Antakya ile Süveydiye arasında dar demir yolu inşasıyla liman tesisi hakkında Antakyalı Vahid Efendi ile Mösyö Tözil’e imtiyaz verilmesi.
• İ.MMS/73-3343-02. Antakyalı Vahid Efendi ile Mösyö Tözil’e imtiyaz verildiğinin Nafia komisyonuna bildirilmesi.
• İ.MMS/73-3343-03-01. Nafia Komisyonu’nun Antakya ahalisinden Halefzâde Vahid Efendi ile orada mütemekkin ashâb-ı emlâkden Mösyö Tözil’e verilmesi planlanan Süveydiye-Antakya Demir yolu ile Süveydiye liman hakkındaki kanaatleri.
• İ.MMS/73-3343-03-02. Süveydiye-Antakya Demir yolu hattı ile Süveydiye limanı hakkında Nafia komisyonu kararı.
• I.MMS./73-3343-04-01. Süveydiye-Antakya Demir yolu ve Süveydiye limanı ile ilgili Nafia Nezaretinden Sadareti Penahiye yazılan yazı.
• İ.MMS/73-3343-05-02. Antakya ve Süveydiye arasında bir demir yolu ile Süveydiye sahilinde bir muhafaza limanı tesisi inşasına dair sözleşme.
• İ.MMS/73-3343-07-01. Süveydiye Limanı şartnamesi layihası.
• İ.MMS/73-3343-08-02. Süveydiye-Antakya Demir yolu şartnamesi layihası.
• İ.MVL./467-21168. İskenderun Körfezi’nden ve Süveydiye Limanı’ndan Basra’ya kadar demir yolu inşası için Osmanlı Devletinin %8 destek vermesi talebi.
• İ.MVL./467-21168-3-1. Meclisi Vala-yı Ahkam-ı Adliye’den Daire-i Kavanin ve Nizamat’a yazılan ve Chesney’in %8 destek talebine dair malumatıdır.
• İ.MVL./ 520-23375. Asi Nehri’nin denize döküldüğü yerin yakınına bir liman inşasına dair sözleşmedir.
• İ.MVL./ 520-23375-13. Mösyö Stanford tarafından Halep Demir yolu sözleşmesinin tadilat yapılması talebi.
• İ.MVL./ 520-23375-13-2. Akdeniz ile Halep arasında inşa olacak demir yolu mesafesine dair Meclis-i Me’abir (Köprüler meclisi) kararları.
• İ.MVL./ 520-23375-16. Nafia Nezareti’ne yazılan yazıda Mösyö Stanford’un Halep Demir yolu sözleşmesinde istediği değişikliklerin Meclis-i Vala’ya sunulmadan önce gözden geçirilmesi talebi.
• İ.MVL./ 520-23375-16-2. Süveydiye Halep Demir yolu hattı ile Süveydiye’de yapılacak olan limanın ayrı işler olarak değerlendirilmesi gerektiği.
• İ.MVL./ 520-23375-17. Süveydiye-Halep Demir yolu ile Süveydiye limanı için istenen fiyat artışlarının uygun görüldüğüne, yeni fiyatın 1.650.000’e ve temettü oranının %8’e çıkarılmasının uygun görüldüğüne dair evrak.
• İ.MVL./ 520-23375-18. Süveydiye Halep Demir yolu hattı ile Süveydiye’de yapılacak olan liman için fiyat artış talebi nedeniyle sözleşmede zeyilname talebi.
• MV/ 25-61 Mösyö Granvil Frederik Rişar Farkuha’nın talebinin askerlik açısından mütalaasının Seraskerlik’en istifsarı hakkında.
• MB.İ./17-158. Süveydiye-Basra Demir yolu hattı ile ilgili kurumlardan görevlendirilecek mühendislerin liman inşasıyla ilgili sunacakları rapordan sonra son kararın bildirilmesi.
• MV./ 28-53. Süveydiye’den başlayarak Haleb, Birecik ve Urfa’dan geçerek Mardin’e kadar uzanacak demir yolu inşası imtiyazının Londra’da bulunan Mösyö Granvil Frederik Rişar Farkah uhdesine verilmesi talebi.
• MV./30-17. Süveydiye’den başlayarak Haleb, Birecik, Urfa’dan geçerek Mardin veya Urfa’ya kadar bir tren hattı tesisinin Mösyö Granvil tarafından imtiyazının istenmesi üzerine; bunun askerlik bakımından daha müstahkem ve denize bağlantılı olarak yapılması gerektiği.
• MV/62-70. Mühendis Mösyö Eyfel’in başkanlığındaki şirketin Süveydiye’den Diyarbakır’a, Akka’dan Şam’a demir yolu inşası imtiyazı talebine cevaben, İstanbul’un Bağdat’a rabtı temin edilmedikçe Suriye Sahilleri’nden içerilere doğru şimendifer hattı inşasına imtiyaz verilemeyeceğinin tebliği.
• Y.A.RES/ 18-23. Antakya ile Süveydiye arasında dar bir demir yolu inşası ve Süveydiye’de bir liman yapılması imtiyazının Antakya ahalisinden Halefzade Vahid ile emlak sahibi Mösyö Tözil’e verilmesi hakkında irade-i seniyye ve ekleri sözleşmeler.
• Y.MTV./47-88. Akka’dan Şam’a kadar inşa edilecek demir yolunun Halep’ten geçmek üzere Şam’dan Birecik’e ve Halep’ten İskenderun veya Süveydiye’ye temdidi imtiyazının John Pling’e verilmesi hakkındaki evrak suretlerinin takdimi.
• Y.MTV./71-104. Goltz Paşa’nın damadı Mühendis Pol Krauss’unn Süveydiye ile Birecik arasında buharlı bir tramvay tesisi talebini tetkik etmek üzere yapılan değerlendirmede bu talebin uygun olduğu, bununla ilgili ferman buyurulması ve mukavele imzalanması için Bab’ı Ali’ye bildirilmesi.
• Y.MTV./71-104-2-1 Birkaç sermayedar adına Gümüşhane madeni sahibi Krauss’un Süveydiye-Halep-Birecik arasında buharlı bir tramvay yapmak için talebi.
• Y.MTV./71-104-3-1. Süveydiye-Fırat Nehri arasında buharlı tren hattı yapmak isteyen, Krauss’un herhangi bir teminat istemediğini, İstanbul’dan Bağdat’a giden ana güzergâha dokunmadığına ve imtiyaz verilmesine dair talep.
• Y.MTV./71-104-4. Süveydiye-Antakya-Halep-Birecik arasında tramvay yapılmasına dair sözleşme
• Y.PRK.MYD./12-35. Goltz Paşa’nın damadına verilen imtiyaz neticesinde, damadının hiçbir iş yapmadığı bundan dolayı sözleşmesinin iptali ile Süveydiye-Birecik şimendifer hattı imtiyazının Mösyö Kravzer’e itası istirhamı.
• Y.PRK.TNF./1-21. Nafia nezaretinden Bab-ı Aliye yazılan tezkirede İskenderun-Halep için Mösyö Sola tarafından ve Süveydiye-Haleb-Bağdat demiryolları hattı inşası için ise Serkiz Bey tarafından teklif olunan imtiyaz taleplerinin mümkün olamayacağı.