Sultan Otoritesini Sınırlandırmak: Osmanlı İmparatorluğu’nda Modernite Öncesi Anayasacılık

Yıl 2015, Cilt: 45 Sayı: 45, 231 - 264, 09.03.2015

Hüseyin Yılmaz

https://doi.org/10.18589/oa.570012

Öz

Bu çalışma Osmanlı İmparatorluğu’nda onaltıncı yüzyıldan onsekizinci yüzyıl
sonlarına kadar anayasalcı temaların yükselişini incelemektedir. Modern çalışmalar
genellikle Osmanlı anayasalcılığının kökenlerini Avrupa kaynaklı model ve
düşüncelerin yapısal siyasi değişimler yapmak amacıyla yerlileştirildiği ondokuzuncu
yüzyılın batılılaşma sürecine atfetmektedirler. Geleneksel Osmanlı tarihçiliğinde ise
onaltıncı yüzyıl sonrası dönemi bizzat Osmanlı gözlemcileri tarafından genellikle
keyfiliğin yükselişi olarak eleştirilmiştir. Her iki görüşten de farklı olarak, bu çalışma
onaltıncı yüzyıl klasik sisteminin dönüşümü sürecinde anayasal etkisi olan yeni sosyal
dokuların, idari yapıların, hukuki düzenlemelerin, ve siyasi ilkelerin ortaya çıktığını
göstermektir. Sonuç olarak, erken modern dönemde sultanın siyasi gücü giderek
azalmış ve karar verme sürecine eklemlenen yeni aktörlerin gücüyle dengelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ayan, Anayasacılık, Fetva, Sadrazam, Hezarfen, Hüccet-i Şer’iyye, Yeniçeri, Kanun, Max Weber, Meşveret, Osmanlı, Selim I., Selim III., Sened-i İttifak, Şeriat, Sultan, Ulema

Containing Sultanic Authority: Constitutionalism in the Ottoman Empire before Modernity

Öz

This study treats the advent of constitutionalist themes in the Ottoman
Empire from the sixteenth through the eighteenth centuries. Modern scholarship
tend to attribute the origins of Ottoman constitutionalism to nineteenth century
westernization through which European models and ideas were domesticated for
structural changes in government. In traditional Ottoman historiography, including
the very Ottoman observers themselves, the post-sixteenth century era was often criticizes as one of increased arbitrariness in government. In disagreement with these two
positions, this study argues that the gradual transformation of the classical Ottoman
system of the sixteenth century brought about new social formations, administrative
structures, legal arrangements, and political principles of constitutional import. As
a result, throughout the early modern period, the sultan’s political power gradually
declined and countered by the power of newly arising groups that became part of
the decision making process.

Anahtar Kelimeler

Ayan, Constitutionalism, Fetva, Grand Vizier, Hezarfen, Hüccet-i Şer’iyye, Janissary, Kanun, Max Weber, Meşveret, Ottoman, Selim I, Selim III, Sened-i İttifak, Sharia, Sultan, Ulema

Kaynakça

• Manuscripts Ârifî, ‘Uķūd al-Jawāhir li Dhakhā’ir al-Akhā’ir, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Revan, no 415. Birgivî Mehmed, Dhukhr al-Mulūk, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, no 615/8. Celalzâde Mustafa, Mevâhibü’l Hallâk fî Merâtibi’l Ahlâk, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, no 3521. Lütfi Paşa, Khalās al-Umma fī Mac rifa al-’A’imma, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, no. 2877. Taşköprülüzâde Ahmed bin Mustafa, Risāla fī Bayān Asrār al-Khilāfa al-Insāniya wa alSaltana al-Ma’nawiya, Süleymaniye Kütüphanesi, Cârullah, no 2098. Published Works Akdağ, Mustafa: Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Ankara: Bilgi Yayınevi 1975. Aktepe, Münir: Patrona İsyanı, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi 1958. Akyıldız, Ali: “Sened-i İttifak’ın İlk Tam Metni,” İslâm Araştırmaları Dergisi, 2 (İstanbul 1998), s. 209-222. Alderson, Anthony D.: The Structure of the Ottoman Dynasty, Oxford: Clarendon Press 1956. Berkes, Niyazi: The Development of Secularism in Turkey, New York: Routledge 1998. Cook, Michael: Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought, Cambridge: Cambridge University Press 2000. Dilâverzâde Ömer Efendi: “Çorlulu Ali Paşa,” Zeyl-i Hadîkatü’l-Vüzerâ, İstanbul: Cerîde-i Havâdis Matbaası 1271, s. 10-12. Elhac Ahmed Ali Paşa: [n.t.], ed. and trans. into French Bistra A. Cvetkova as Traite de Politique Ottoman, Sofia: Bibliothèque Nationale, Cyrille et Méthode 1972. Findley, Carter: “Madjlis al-shūrā,” Encyclopedia of Islam, 2nd ed., V, (Leiden 1986), pp. 1082-86. Fodor, Pal: “The Grand Vizieral Telhis: A Study in the Ottoman Central Administration 1566-1656,” Archivum Ottomanicum, 15 (Wiesbaden 1997), pp. 137-188. Friedrich, Carl Joachim: The Philosophy of Law in Historical Perspective, Chicago: The University of Chicago Press 1963. Gökbilgin, M. Tayyib: “Rüstem Paşa ve Hakkındaki İthamlar,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 8/11-12 ( İstanbul 1956), s. 11-50. Hasan Kâfî el-Akhisarî: Usûlü’l-Hikem fî Nizâmi’l-Alem, Mehmet İpşirli (ed.): “Hasan Kâfî el-Akhisarî ve Devlet Düzenine Ait Eseri,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 10-11 (İstanbul 1979-1980), s. 239-278. Hezarfen Hüseyin Efendi: Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, ed. Sevim İlgürel, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları 1998. Hırzü’l-Mülûk, in Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar, ed. Yaşar Yücel, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi 1988. Hüccet-i Şer’iyye, Kemal Beydilli (ed.): “Kabakcı İsyanı Akabinde Hazırlanan Hüccet-i Şer’iyye,” Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 4 (İstanbul 2001), pp. 33-48. İnalcık, Halil: “Adâletnâmeler,” Belgeler, 2/3-4 (Ankara 1965), s. 49-145. İnalcık, Halil: “Suleiman the Lawgiver and Ottoman Law,” Archivum Ottomanicum, 1 (Wiesbaden 1969), pp. 105-138. İnalcık, Halil: “Centralization and Decentralization in Ottoman Administration,” Thomas Naff and Roger Owen (eds.), Studies in Eighteenth Century Islamic Society, Carbondale: Southern Illinois University Press 1977, pp. 27-53. İnalcık, Halil: The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600, London: Phoenix 1994. İnalcık, Halil: An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 2 vols., eds. Halil Inalcık and Donald Quatert, Cambridge: Cambridge University Press 1997. İdris-i Bidlisi: Selim Şah-nâme, ed. Hicabi Kırlangıç, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 2001. Jenkins, Hester Donaldson: Ibrahim Pasha: Grand Vizir of Suleiman the Magnificent, New York: AMS Press 1970. Kafadar, Cemal: “Janissaries and Other Riffraff of Ottoman İstanbul: Rebels without a Cause?,” International Journal of Turkish Studies, 13/1-2 (Madison 2007), pp. 113-134. Kafadar, Cemal: “The Question of Ottoman Decline,” Harvard Middle Eastern and Islamic Review, 4/1-2 (Cambridge, Mass. 1997-1998), pp. 30-76. Kafadar, Cemal: Yeniçeri-Esnaf Relations: Solidarity and Conflict, (unpubl. MA thesis) Montreal: McGill University, 1981. Kanunnâme-i Âl-i Osman, Abdülkadir Özcan (ed.), “Fatih’in Teşkilât Kanunnâmesi ve Nizâm-ı Âlem için Kardeş Katli Meselesi,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 33 (İstanbul 1982), s. 7-56. Karal, Enver Ziya: Osmanlı Tarihi, vols. 5-9, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi 1995. Karal, Enver Ziya: Selim III’ün Hatt-ı Hümâyunları, 2 vols., Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi 1942. Kavânîn-i Yeniçeriyân-ı Dergâh-ı Âlî, Ahmet Akgündüz (ed.), Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 9: I. Ahmed, I. Mustafa ve II. Osman Devirleri Kanunnâmeleri (1012/1603-1031/1622), İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı 1996. Kitâb-ı Müstetâb, Yaşar Yücel (ed.), Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi 1988. Koçi Bey: Koçi Bey Risâlesi, ed. Yılmaz Kurt, Ankara: Ecdâd Yayınları 1994. Kunt, Metin: “Naîmâ, Köprülü, and the Grand Vezirate,” Boğaziçi Üniversitesi DergisiHümaniter Bilimler, 1 (İstanbul 1973), pp. 57-63. Kunt, Metin: “Sadr-ı A‘zam,” Encyclopedia of Islam, 2nd ed., VIII (Leiden 1995), pp. 751-52. Küçükdağ, Yusuf: II Bâyezid, Yavuz ve Kanûnî Devirlerinde Cemâlî Ailesi, İstanbul: Aksarayî Vakfı Yayınları 1995. Lütfi Paşa: Âsafnâme, Mübahat Kütükoğlu (ed.), Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi 1991, s. 49-99. Lütfi Paşa, Tevârih-i Âl-i Osman, ed. Âlî, İstanbul: Matbaa-i Amire 1341. Mardin, Şerif: “Freedom in an Ottoman Perspective,” Metin Heper and Ahmet Evin (eds.), State, Democracy and the Military: Turkey in the 1980’s, Berlin and New York: Walter de Gruyter 1988, pp. 23-35. Mehmed Halife: Târih-i Gılmânî, ed. Kâmil Su, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları 1986. Mustafa Âlî: Nushatü’s-Selâtin, ed. and trans. with notes Anreas Tietze, Muŝšafā ‘Ālī’s Counsel for Sultans of 1581, 2 vols., Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften 1979-1982. Mustafa Naîmâ: Tarih-i Naîmâ, 6 vols., İstanbul: n.p. 1281-3. Salzmann, Ariel: Tocqueville in the Ottoman Empire: Rival Paths to Modern State, Leiden and Boston: Brill 2004. Selânikî Mustafa Efendi: Tarih-i Selânikî, 2 vols., ed. Mehmet İpşirli, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi 1989. Shaw, Stanford: Between Old and New: The Ottoman Empire Under Selim III 1789-1807, Cambridge: Harvard University Press 1971. Solakzâde Mehmed Hemdemî Çelebî: Solakzâde Tarihi, ed. Vahid Çabuk, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları 1989. Taneri, Aydın: Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş Döneminde Vezîr-i A’zamlık: 1299-1453, İzmir: Akademi Kitabevi 1997. Taşköprülüzâde Ahmed b. Mustafa: Miftah as-Sa’adah wa Misbah as-Siyadah fi Mawdu’at al-Ulum, eds. Kamil Kamil Bakry and Abdel-Wehhab Abu’l-Nur, 3 vols., Cairo: Dar el Kotob el-Hadissa 1968. Ullmann, Walter: A History of Political Thought: The Middle Ages, Baltimore: Penguin Books 1965. Uluçay, M. Çağatay: “Koçi Bey’in Sultan İbrahim’e Takdim Ettiği Risale ve Arzları,” Zeki Velidi Togan’a Armağan, İstanbul: Maarif Basımevi 1950-1955, s. 177-199. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi 1988. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı: Osmanlı Tarihi, vols. 1-4, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi 1995. Yi, Eunjeong: The Istanbul Guilds in the Seventeenth Century: Leverage in Changing Times, (unpubl. Ph.D. thesis) Harvard University 2000. Zilfi, Madeline C.: The Politics of Piety: The Ottoman Ulema in the Postclassical Age (1600- 1800), Minneapolis: Bibliotecha Islamica 1988.