KIRIM TATARCASINDA SOSYAL HAYATTA KULLANILAN KALIP SÖZLER

Yıl 2017, Cilt: 7 Sayı: 3, 599 - 604, 28.11.2017

İşılay Işıktaş Sava

Öz

 Kişiler
arası iletişimde, hayatın içinde meydana gelen çeşitli hâdiseler karşısında
kişilerin geliştirip zamanla gelenek hâline getirdiği kendine mahsus söz ve söz
kalıpları vardır. Bu söz ve söz kalıplarının zaman zaman farklı dillerde yapı,
anlam ve işlev benzerlikleri görülmektedir. Bununla birlikte toplumları
oluşturan sosyo-kültürel unsurlar ve hayata bakış açılarındaki farklılıklar, bu
söz kalıplarının toplumdan topluma çeşitlilik arz etmesine sebep olmaktadır.
Bir dilin söz varlığını oluşturan deyimler, ata sözleri, ikilemeler, terimler
ve yabancı sözlerin yanı sıra hayır duaları, temenniler, beddualar ve yeminleri
kapsayan kalıp sözler de o dilin söz varlığında çok önemli yer tutmaktadır.

J.
L. Austin’in ortaya koyduğu ve sonrasında öğrencisi Searle’in geliştirdiği söz
edimi (sözeylem) kuramına göre dilin kullanıldığı her durumda, yerindelik
koşullarına uygun olarak bir eylem gerçekleşmektedir (Searle, 2000:14-15). Bu
kuramın yerindelik koşulu dikkate alındığında kalıp sözlerin de sadece o duruma
istinaden söylendiği görülmektedir. Kalıp sözler, 1950’li yıllarda Austin,
Grice ve Searle gibi dilbilimcilerle başlayan, ardından birçok dilbilimcinin
devam ettirdiği speech act söz edimi/sözeylem kuramının bir parçasıdır.

Aksan, “temel
söz varlığı, yabancı sözcükler, deyimler, atasözleri, kalıplaşmış sözler,
terimler, çeviri sözcükler”in yanında “ilişki sözleri / kalıp sözler”i de Türkiye
Türkçesinin söz varlığı öğeleri içinde sayar . Atasözleri, deyimler gibi kalıp
sözlerin de belirli bir dili konuşan topluma ışık tutarak o toplumun inançlarını,
gelenek ve göreneklerini yansıttığını dile getirir (2006: 191). Türkiye Türkçesindeki
çalışmalarda bu söz ve söz grupları için bilim adamları çeşitli terimler
kullanmışlardır: “kalıp sözler” (Özdemir
2000, Aksan 2006, Erol 2007, Gökdayı 2008), “ilişki
sözleri” (Aksan 2002, 2006, Cihangir 2010), “iletişimsel sözler” (Toklu 2003: 109), “sözeylem” (Doğançay-Kamışlı 1997, Kılıç 2002: 94, Dilek 2007), “söz edimi” (Palmer 2001: 165-171).

 

Kıpçak
Türkçesinin bir kolu olan Kırım Tatarcası, Kırım Hanlığının 15. Yüzyılda
Osmanlı Devleti ile siyasî birlikteliği neticesinde Osmanlı Türkçesinden
etkilenerek gelişmiş ve varlığını günümüzde de başta Kırım olmak üzere
Özbekistan, Türkiye, Romanya gibi ülkelerde devam ettiren bir Türk lehçesidir.
Kırım Tatarcasının içindeki kalıp sözler daha önceki çalışmalarda başlı başına
değerlendirilmemiştir. Bu çalışmada Kırım Tatarcası ile ilgili yazılmış
gramerler, sözlükler, eğitim öğretimde kullanılan eserler, konuşma kılavuzları
gibi çeşitli materyallarden faydalanılarak kalıp sözler içerisinde yer alan
sosyal hayatta söylenmesi gelenekselleşmiş söz ve söz grupları (baş sağlığı dilemek, teşekkür etmek, özür
dilemek, hayır duaları ve temenniler) morfolojik ve semantik bakımdan
incelenip değerlendirilecektir.

Çalışmamızda
Akmescit’teki Rus okulunda öğretmen olarak görev yapan Abdurrahman Kırım
Hoca’nın yazdığı ve 1850’de Kazan’da basılan, “Tatarsko Russkie Razgovori (Tatarca Rusça Konuşmaları)” adlı
kitaptan faydalanılmıştır. Eserin içinde günlük konuşma örnekleri, ata sözleri,
masallar, isim ve fiil çekim örneklerinin bulunmaktadır (Kırım Türk Tatar
Edebiyatı c.13.1999:25). Bu eserin dilinin inclendiğinde o dönemin Osmanlı
Türkçesinden pek farkı olmadığı görülmekle birlikte elimizde konuşma
örneklerini görebileceğimiz bir eser olması sebebiyle eser taranıp örneklerine
çalışmamızda yer verilmiştir.

 

Kırım Tatarca Qırımtatarca-Rusça Luğat (Üseinov:2005),
Qırımtatarca-Rusça-Ukraince Luğat (Üseinov:2008),
Qırımtatarca-Rusça Luğat (Üseinov:1994),
Krımskotatarsko-Russkiy Slovar (Asanov:1988)
sözlükleri gözden geçirilmiştir. Ayrıca Pogovorim
Po-Krımski “Qırımca Laf Eteyik
Laqırdı Sözlügi” (Özenbaşlı: 2004) ve Qırımtatarca
Söyleşemiz (Veliev: 2007)  adlı
konuşma kılavuzlarına bakıp örneklerinden faydalanılmıştır.

 

Bu çalışmada Kırım Tatarcasında sosyal hayatta
kullanılan “baş sağlığı, özür dileme, teşekkür etme, hayır ve temenniler”
örneklendirilmeye, incelenmeye çalışılmıştır. Burada değinilmeyen farklı
durumlarda söylenen hayır duaları ve
temenniler bulunmaktadır. Ayrıca sosyal hayatta kullanılan ve çalışmamızda
başlıklandırılmayan pek çok söz kalıbı mevcuttur. Yapılacak başka çalışmalarda
bunların da ele alınmasıyla Kırım Tatarcasının söz varlığının ortaya
konulmasında önemli adımlar atılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kırım Tatarcası, kalıp sözler, söz edimi

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (2002), Anadilimizin Söz Denizinde, Ankara.
• AKSAN, Doğan (2006), Türkçenin Söz Varlığı, Ankara.
• ASANOV, Ş.A; Gargavets, A.N; Üseinov, S.M (1988), Krımskotatarsko-Russkiy Slovar Kiev, “Radyanska Şkola
• ERSOY, H.Y (2011), Başkurt Türkçesinde Kalıp Sözler, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 30, s.1-57
• KIRIM HOCA A. (1850), Tatarsko-Russkie Razgovori, Kazan
• ÖZENBAŞLI, E; (2004), Pogovorim Po-Krımski “Qırımca Laf Eteyik Laqırdı Sözlügi”, Aqmescit
• ÖZEZEN, Muna Yüceol (2006), “Türkiye Türkçesi Yazın Dilinde Teşekkür Kalıpları”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C. 3, Sayı 3 (Eylül)
• SEARLE, John R. (2000), Söz Edimleri (Çev. R. Levent Aysever), Ankara
• SEARLE, John R. (2006), Zihin Dil ve Toplum Gerçek Dünyada Felsefe, (Çev. Alaattin Tural), İstanbul, Litera Yay
• Türkiye Dışındaki Türk Edebiatları Antolojisi (1999), Kırım Türk Tatar Edebiyatı, c.13
• ÜSEİNOV, S.M. (2005), Qırımtatarca-Rusça Luğat , Simferopol
• ÜSEİNOV, S.M. (2008), Qırımtatarca-Rusça-Ukraince Luğat, Aqmescit,“Tezis” Neşriyat evi
• ÜSEİNOV, S.M. (1994), Qırımtatarca-Rusça Luğat CMNLP Dialog
• VELİEV, A. (2007), Qırımtatarca Söyleşemiz, Simferepol