Anadolu Taş Tezyinatında ‘‘On İki Hayvanlı Türk Takvimi’’ İle İlişkili Hayvan Tasvirleri: İkonografik Anlamları Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: Sosyal Bilimler Lisansüstü Öğrenci Sempozyumu Özel Sayısı, 329 - 354, 21.09.2023

Halime Özlem Çabuk , Sevinç Eren

https://doi.org/10.48146/odusobiad.1200161

Öz

Tabiat ile iç içe yaşayan Orta Asya göçebe toplumu için hayvan önemli bir unsurdur. Günlük hayatlarında karşılaştıkları ve gözlemleme fırsatı buldukları hayvanlar birçok sanat eserinde alegorik bir anlatım aracı olarak karşımıza çıkmaktadır. Sanat eserlerine yansıyan bu tarz ‘‘Hayvan Üslubu’’ olarak adlandırılmıştır. Günlük kullanım eşyalarından ilkel silahlara çeşitli sanat eserlerine işlenen hayvan tasvirleri, Orta Asya toplumunun kültür ve inanç esaslarının izlerini taşımaktadır. Bu doğrultuda, Orta Asya toplumunun günlük hayatında edindiği tecrübe ve hayvanlar arasında kurulan ilişki zamanla takvim unsuruna dönüşmüştür ve On İki Hayvanlı Türk Takvimini geliştirmişlerdir. On İki Hayvanlı Türk Takvimi, on iki yıllık devirden oluşan ve her yılın hayvan adı ile anıldığı bir sistemdir. Bu çalışmada, Erzurum Emir Saltuk Kümbeti, Kayseri Karatay Han, Sivas Gök Medrese ve Niğde Sungurbey Cami taş tezyinatında yer alan ve On İki Hayvanlı Türk Takvimi ile ilişkilendirilen hayvan figürlerinin ikonografisi üzerinde durulmuştur. Yapılar üzerinden, On İki Hayvanlı Türk Takviminde yıl sembolü olan hayvanların tanıtımı yapılarak, Orta Asya etkisi ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya, Takvim, On İki Hayvanlı Türk Takvimi, Anadolu, İkonografi

Depictions of Animals Related to the "Turkish Calendar with Twelve Animals" in Anatolian Stone Decoration: An Evaluation of Their Iconographic Meanings

Öz

The animal is an important element for the Central Asian nomadic society, which lives intertwined with nature. The animals they encounter in their daily lives and have the opportunity to observe appear as an allegorical expression tool in many works of art. This style, which is reflected in the works of art, has been called "Animal Style". The depictions of animals engraved on various works of art, from everyday use items to primitive weapons, bear the traces of the culture and belief principles of Central Asian society. In this direction, the experience of the Central Asian society in its daily life and the relationship established between animals turned into a calendar element over time and they developed the Turkish Calendar with Twelve Animals. The Turkish Calendar with Twelve-Animals is a system consisting of twelve-year cycles in which each year is referred to by the name of an animal. In this study, the Iconography of the animal figures in the stone decoration of Erzurum Emir Saltuk Mausoleum, Kayseri Karatay Khan, Sivas Gok Madrasah and Nigde Sungurbey Mosque and associated with the Turkish Calendar with Twelve Animals is emphasized. Through the structures, the Central Asian influence will be discussed by introducing the animals that are the symbol of the year in the Turkish Calendar with Twelve Animals.

Anahtar Kelimeler

Central Asia, Calendar, Turkish Calendar with Twelve Animals, Anatolian, Iconography

Kaynakça

• Aksu Tezcan, B. (2018). ''Sekizinci Yüzyıldan Günümüze Takvimlerimiz''. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), 2, s. 382-413. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turklad/issue/37638/426107 adresinden alındı
• Alsan, Ş. S. (2017). Türk Mimari Süsleme Sanatında İkonografik Figürler. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Aslanapa, O. (2007). Anadolu'da İlk Türk Mimarisi Başlangıç ve Gelişmesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lügat-it-Türk Tercümesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bazin, L. (2011). Eski Türk Dünyasında Kronoloji Yöntemleri. (V. Köken, Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Berkli, Y. (2007). ''At Sembolizminin Türk Defin Geleneğindeki İzleri''. Ekev Akademi Dergisi(30), s. 65-74. http://ktp.isam.org.tr/pdfdrg/D01777/2007_30/2007_30_BERKLIY.pdf adresinden alındı
• Bilici, K. (1983). ''Anadolu Taş Tezyinatında HAYVAN ÜSLUBU (Erken Devir Örnekleri Üzerine Bir Deneme)''. Sanat Tarihi Dergisi, 2(2), s. 19-27. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/152212 adresinden alındı
• Biray, N. (2010). ''12 Hayvanlı Türk Takvimi-Zamana ve İnsana Hükmetmek-''. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 15(39), s. 671-682. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunitaed/issue/2878/39667 adresinden alındı
• Chavannes, E. (2020). On İki Hayvanlı Türk Takvimi. (M. Daş, Çev.) İstanbul: Selenge Yayınları. Çağatay, N. (1978). ''Eski Çağlardan Bu Yana Zaman Ölçümü ve Takvim''. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22(1-2), s. 105-138. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2566680 adresinden alındı Çaycı, A. (2019). Anadolu Selçuklu Sanatında Gezegen ve Burç Tasvirleri. Konya: Palet Yayınları.
• Çelik, A. (2008). ''Sungurbey Camii (Niğde) Doğu ve Kuzey Taç Kapılarındaki Figürlerin İkonografik Değerlendirilmesi''. Sanat Dergisi, 0(13), s. 1-16. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunigsfd/issue/2601/33467 adresinden alındı
• Çoruhlu, Y. (1993). ''İslamiyetten Önceki Türk Sanatı'nda Hayvan Mücadele Sahneleri''. ''Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar'' Güner İnal'a Armağan, s. 117-141.
• Çoruhlu, Y. (2000). ''Türk Hayvan Takvimi''. M. Uğur Derman Armağanı Altmışbeşinci Yaşı Münasebetiyle Sunulmuş Tebliğler, s. 221-253.
• Çoruhlu, Y. (2006). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Çoruhlu, Y. (2016). Eski Türklerin Kutsal Mezarları Kurganlar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çoruhlu, Y. (2019). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi I. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Çoruhlu, Y. (2019). Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi II. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Denktaş, M. (2007). ''Karatay Hanı''. Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, s. 359-379.
• Eberhard, W. (1996). Çin'in Şimal Komşuları. (N. Uluğtuğ, Çev.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm. (İ. Birkan, Çev.) Ankara: İmge Kitabevi.
• Esin, E. (1969). ''Evren (Selçuklu Sanatı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşeleri)''. Selçuklu Araştırmaları Dergisi(1), s. 161-182. http://isamveri.org/pdfsbv/D00113/1969/1969_ESINE.pdf adresinden alındı
• Esin, E. (2004). Orta Asya'dan Osmanlı'ya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gündoğdu, H. (1993). ''İkonografik Açıdan Türk Sanatında Rumi ve Palmetler''. ''Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar'' Güner İnal'a Armağan, s. 197-211.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İsakov, A. (2013, Temmuz). ''Kırgızlarda ve Moğollarda On İki Hayvanlı Takvim (VI.-XV. Yüzyıllar Arası)''. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3(6), s. 161-172. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/594538 adresinden alındı
• Karamağaralı, B. (1970). ''Sivas ve Tokat'taki Figürlü Mezar Taşlarının Mahiyeti Hakkında''. Selçuklu Araştırmaları Dergisi II, s. 75-103.
• Mülayim, S. (2015). Değişimin Tanıkları-Türk Sanatında İkonografik Dönüşümler. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (2000). Türk Kültür Tarihine Giriş (Cilt 6). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ögel, B. (2020). İslamiyetten Önce Türk Kültür ve Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, S. (1962). ''Selçuk Sanatında Çift Gövdeli Aslan''. Belleten, 26(103), s. 529-538. https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/3146/tur adresinden alındı
• Ögel, S. (1964). ''Anadolu Selçuklu Sanatının Önemli Bir Kaynağı: Gazne Sanatı''. Türk Kültürü Araştırmaları(2), s. 197-205. http://katalogtarama.cekulvakfi.org.tr/resimler/3/4/1461/ab00000082.pdf adresinden alındı
• Ögel, S. (1996). Anadolu Selçukluları'nın Taş Tezyinatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Öney, G. (1969). ''Anadolu Selçuk Mimarisinde Aslan Figürü''. Anadolu(13), s. 1-41. https://dergipark.org.tr/tr/pub/anatolia/issue/57436/814305 adresinden alındı
• Öney, G. (1970). ''Anadolu Selçuk Mimarisinde Boğa Kabartmaları''. Belleten, 34(133), s. 83-100. https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/3359/tur adresinden alındı
• Öney, G. (1992). Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Önkal, H. (2015). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Özkarcı, M. (2001). Niğde'de Türk Mimarisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Peker, A. U. (1998). ''Ortaçağ Anadolu Mimarisinde Anlam''. Arkeoloji ve Sanat Yayınları(85), s. 29-38.
• Roux, J. P. (1999). Altay Türklerinde Ölüm. (A. Kazancıgil, Çev.) İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Sözen, M. (1970). Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri (Cilt 1). İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi.
• Şaman Doğan, N. (2013, Haziran). ''Niğde'deki Türk Dönemi (13.-15. Yüzyıl) Yapılarında Taç Kapı-Mihrap Tasarımı ve Bezeme İlişkisi''. Edebiyat Fakültesi Dergisi, 30(1), s. 115-139. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/605709 adresinden alındı
• Tavkul, U. (2007). ''Kültürel Etkileşim Açısından On İki Hayvanlı Türk Takviminin Yayılışı''. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(1), s. 25-45. http://mtad.humanity.ankara.edu.tr/IV-1_Mart2007/04_MTAD_4-1_UfukTavkul25-45.pdf adresinden alındı
• Thomsen, W. (2010). ''Moğolistan'daki Türkçe Kitabeler''. Türkiyat Mecmuası, 3(0), s. 81-118.
• Turan, O. (2019). On İki Hayvanlı Türk Takvimi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Yavuz, Ş. (2001). ''Karatay Hanı''. TDV İslam Ansiklopedisi, 24, s. 474-475.
• Yazar, T. (2007). ''Ortaçağ Anadolu Türk Mimari Bezemesinde Vakvak Üslubu''. Bilig(42), s. 1-33.
• Yazar, T., & Dündar, A. (2000). ''Türk-İslam Sanatında 'Horoz' İkonografisi''. Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, 2(1), s. 213-235.