İsmâiliyye Şia’sının İmâmet Anlayışı

Year 2025, Issue: 5, 17 - 36, 30.09.2025

Azmi Bayer , Muharrem Akoğlu

https://doi.org/10.70674/oi.1606941

Abstract

Şiî düşüncenin temel inanç esaslarından biri olan imâmet, tarihsel süreç içinde sosyokültürel ve siyasal koşulların etkisiyle önemli değişimlere uğramıştır. Bu değişim, özellikle imâmet kurumunun itikadî boyutunda, ilk dönem Şiî anlayışından belirgin farklılıklar doğmasına neden olmuştur. İmâmet, Şiî geleneğinde usûlü’d-dîn yani dinin temel prensiplerinden biri olarak kabul edilirken, bu prensibin yorumu ve uygulanışı farklı Şiî mezhepler arasında ayrışmalara yol açmıştır. Bu bağlamda İsnâaşeriyye Şiîlerinden sonra ikinci büyük Şiî Müslüman topluluğu olan İsmâiliyye Şia’sı, imâmet kurumuna dair geliştirdiği özgün yaklaşımıyla dikkat çeker. İsmâiliyye Şia’sının İsnâaşeriyye Şiîlerinden ayrılış süreci, altıncı imam Cafer es-Sâdık’ın vefatı sonrası ortaya çıkan imâmet krizine dayanmaktadır. Bu kriz, Cafer es-Sâdık’ın halefinin kim olacağı konusunda yaşanan görüş ayrılıkları sonucu Şiîler arasında bölünmeye neden olmuş; İsmâilîler, Cafer es-Sâdık’ın büyük oğlu İsmâil’in veya onun soyundan gelenlerin imâmet hakkına sahip olduğunu savunarak kendi imam silsilelerini oluşturmuşlardır. İsmâiliyye Şia’sının imâmet anlayışı, tarihsel gelişim sürecinde iki temel aşamaya ayrılır. Birincisi Setr (gizlenme) dönemi; ikincisi ise Zuhur (açığa çıkma) dönemidir. Setr döneminde, İsmâilî imamlar Abbasîler gibi egemen siyasî güçlerin baskısı altında oldukları için faaliyetlerini gizli yürütmek zorunda kalmışlardır. Bu dönemde imamların daveti, özel olarak yetkilendirilmiş dâîler aracılığıyla ve genellikle gizlilik içinde sürdürülmüştür. Zuhur dönemi ise, özellikle 10. yüzyılda kurulan Fâtımî Devleti ile başlamış ve bu dönemde imamlar hem dini hem de siyasî liderlik konumuna yükselmişlerdir. Fâtımîler, imâmet anlayışlarını devletin resmî ideolojisi haline getirmiş ve bu doğrultuda toplumsal yapıyı şekillendirmişlerdir. İsmâiliyye Şia’sının temel öğretilerinden biri, imamın mâsum (ismet sahibi) olması ve ona itaatin zorunlu (vâcib) kabul edilmesidir. İmamın mâsumiyeti, toplumunun düzeni, birliği ve dinin sahih şekilde idaresi açısından vazgeçilmez bir unsur olarak değerlendirilir. Bu imam, altıncı imam Cafer b. Ebî Tâlib’in soyundan gelir ve bir önceki imam tarafından belirlenmiş olur. İmâmet, babadan büyük oğluna imam olarak belirlenmesi şeklinde ardıllık yoluyla devam eder. İsmâilî düşüncesinin merkezinde yer alan imam inancı, yalnızca teorik ya da soyut bir kabul olarak kalmaz, bireyin gündelik yaşamında sergilediği ahlâkî tutum ve davranış biçimlerini de derinden etkiler. İmamların huzuruna çıkmadan önce yapılması gereken maddî hazırlıklar bedensel temizlik, güzel koku sürünmek, temiz ve özel giyinmek gibi yalnızca biçimsel nezaket kuralları olarak değil, aynı zamanda içsel bir bağlılık ve saygının dışa yansıması olarak değerlendirilir. Bu bağlamda, İsmâiliyye Şîa’sında imam ile ahlak anlayışı arasında güçlü bir bütünlük bulunmaktadır.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi , Şia , İsmâiliyye , İmamet , İmam.

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur. Bu makale, “İsmâiliyye Şia’sında İmâmet Düşüncesi” adlı yüksek lisans tezinden üretilmiştir.

Supporting Institution

Bu araştırmayı desteklemek için dış fon kullanılmamıştır.

Thanks

Beyan edilmemiştir.

Ismaʿilī Shi’a’s Concept of Imamate

Abstract

The concept of imamate, considered as Uṣūl al-Dīn in the Shiʿa tradition, has undergone a long process of change due to sociocultural and historical conditions, and has diverged from its initial context in terms of belief. In this context, Ismaʿilism, the second largest Shia Muslim community after the Twelver Shiʿa, is noteworthy due to the differences it has presented in its understanding of imamate throughout history. In particular, the imamate crisis that occurred after the death of the sixth imam, Ja'far al- Ṣādiq, led to the separation of Ismaʿilism from the Twelver Shiʿa and the formation of its own line of imams. The imamate journey of Ismaʿilism consists of two main phases: the satr (concealment) period and the ẓuhur (appearance) period. During the satr period, the imams went into hiding due to political pressures and carried out their activities through secret da'is. In the ẓuhur period, with the establishment of the Fatimid State, the imams became a political power and spread their understanding of imamate as the official ideology of the state. For Ismaʿilī Shiʿa, imamate is considered one of the fundamental elements and principles of faith. The basis of Ismaʿilī belief lies in the necessity of the existence of an explicitly stated infallible imam from the lineage of Ali ibn Abī Tālib. Imamate is at the center of Ismaʿilī belief and doctrine and is considered the main element of all the foundations of religion The doctrine of Imamate holds a central and foundational place within Shiʿa Islam, regarded as one of the core tenets of faith. Over time, this doctrine has undergone significant transformations influenced by various sociocultural and political factors, leading to important shifts in its theological interpretation and practical application. These changes have been particularly evident in the development of Imamate’s creedal (i’tiqādī) dimensions, where the early Shiʿa conception has diverged substantially in different Shiʿa sects. While Imamate is universally accepted within Shiʿa Islam as part of the Uṣūl al-Dīn the essential principles of religion its precise meaning and role have been subject to varying understandings and debates, resulting in sectarian distinctions. Among Shia communities, the Ismaʿilī Shiʿa represent the second largest sect after the Twelvers (Ithnā‘ashariyya). The Ismaʿilīs are particularly noted for their distinctive and innovative interpretation of the institution of Imamate. The historical schism between Ismaʿilīs and Twelvers traces back to the succession crisis that erupted after the death of the sixth Imam, Jafar al-Ṣādiq. This crisis centered on the question of legitimate succession and triggered a split within the Shiʿa community. While the Twelvers recognized Mūsā al-Kāẓim, another son of Jafar al-Ṣādiq, as the rightful Imam, the Ismaʿilīs asserted that the Imamate right belonged to Jafar’s eldest son, Ismail, or his descendants. This claim led to the formation of a separate Ismaʿilī line of Imams, establishing an enduring institutional and theological divide.

Keywords

History of Islamic Sects , Shi’ite , Ismaili , İmâmate , İmam.

Ethical Statement

It is declared that scientific and ethical principles were complied with during the preparation of this study and all the studies used are cide in the bibliography. This article is derived from his master's thesis titled “The Idea of Imām in the Ismā'iliyya Shia”.

Supporting Institution

No external funding was used to support this research.

Thanks

Not declared.

References

• Abdülhamit, İrfan. İslam’da İtikadî Mezhepler ve Akaid Esasları. çev. Prof. Dr. M. Sami Yeprem. İstanbul: Marifet Yayınları, 1994.
• Akoğlu, Muharrem. Mezhep Olgusu Bağlamında Şiilik ve Irak’ta Şiilik. Kayseri: Tezmer, 2013.
• Avcu, Ali. Karmatîler’in Doğuşu ve Gelişim Süreci. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Avcu, Ali. “Fâtımî İmâmet Anlayışında Değişim Süreci”. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2011), 151-171.
• Daftary, Farhad. “A Major Schism in the Early Ismāʿīlī Movement”. Studia Islamica 77 (1993), 123-139.
• Daftary, Farhad. A Modern History of the Ismailis Continuity and Change in a Muslim Community. London: I.B. Tauris, 2011.
• Daftary, Farhad. İsmaililer Tarihleri ve Öğretileri. çev. Ahmet Fethi. Alfa, 2017.
• Farhad Daftary. Şii İslam Tarihi. Alfa yayınları, 2. Basım, 2020.
• El-Yemen, Cafer b. Mansur. Kitâbu’l-Keşf. thk. Mustafa Galib. Lübnan/Beyrut: Dârü’l Endülüs, 1984.
• El-Yemen, Cafer b. Mansur. Serâir ve Esrâru’n-Nutekâ. thk. Mustafa Galib. Lübnan/Beyrut: Dârü’l Endülüs, 1984.
• Eş’arî, Eb'ul Hasan. Makalâtu'l İslamiyyin ve'htilâfu'l-musallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamît. El-Mektebetü Asriyye, 1990.
• Galib, Mustafa. Tarih-i Daveti İsmâiliyye. Dârü’l Endelüs, 1965.
• Ivanow, Wladimir. The Alleged Founder Of Ismailism. Bombay: Ismaili Society, 1946.
• İmâdüddin, İdrîs. Uyunu’l-Ahbâr ve Funûnu’l-Âsâr IV. Dârü’l Endelüs, 1978.
• İmâdüddin, İdrîs. Zehrü’l-me’ânî. Müessesetü’l-Camiiyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, 1991.
• İmâdüddin, İdrîs. Uyûnu’l-Ahbâr ve Funûnu’l-Âsâr VII. Kahire: Dârü’l-Kütüb vel-Vesâiku’l Kavmiyye, 2019.
• Kadı Nu’mân. Kitâbu’l-Himme Fî Adâbi Etbâʿi’l- Eimme. Kahire: Dârü’l-Fikr el-Arabî, 1948.
• Kadı Nu’mân. Esâsu’t-Te’vîl. thk. Arif Tamîr. Lübnan/Beyrut: Menşûrat-u Dar’u-Sekafe, 1960.
• Kadı Nu’mân. Deʿâʾimü’l-İslâm. thk. Âsaf Ali Asgar Feyzî. Kahire: Dar’ul Maarif, 1963.
• Kadı Nu’mân. el-Urcûzetü’l-Muhtâre. Lübnan/Beyrut: Mahedu’d-Dirâsati’l-İslamiyye Camiatu Miçel Munteryal, 1970.
• Kadı Nu’mân. el-Mecâlis ve’l-Müsâyerât. Lübnan/Beyrut: Dâru’l-Muntazar, 1996.
• Kadı Nu’mân. Tevîlü’Deʿâʾim. Kahire: Daru’l Maarif, 2. Basım, 2003.
• Kirmânî, Hamidüddin. el-Mesâbih fî ispati’l-imâme. Lübnan/Beyrut: Dâru’l-Muntazar, 1996.
• Kummî ve Nevbâhtî. Kitabu’l-Makâlât ve’l-Fırak Fıraku’ş-Şia. çev. Hasan Onat vd. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Mahmoud, Ramy. Fâtımîler Dönemi İsmâilî İnanç Sistemi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Makarem, Sami N. “The philosophical significance of the ımām in ısmā’īlism”. Studia Islamica 27 (1967), 41-53.
• Motani, Nizar A. “Islam’s Quiet Revolutionary: The Story of Aga Khan IV”, Akbarali Thobhani”. Journal of Third World Studies 11/1 (1994), 532-537. https://www.jstor.org/stable/45193552
• Nisâburî, Ahmet b. İbrahim. İsbâtü’l-imame. Lübnan/Beyrut: Dârü’l Endelüs, 1996.
• Onat, Hasan. “Şii İmamet Nazariyesi (Kuleyni, Kummi’ ve Tusi’nin Görüşleri Çerçevesinde”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXXII (1992), 89-110.
• Öz, Mustafa- İlhan, Avni. “İmâmet”. 22/201-203. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 2000.
• Sicistânî, Ebu Yak’ub. el-Yenâbi. thk. Mustafa Galib. Lübnan/Beyrut: El-Mektebetü’t-Ticârî Li’t-Tibâa Ve’n-Neşr, 1965.
• Sicistânî, Ebu Yak’ub. Kitâbü’l-iftihâr. Lübnan/Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyyi, 2000.
• Şehristânî. el-Milel ve’n-Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayınları, 2008.
• Tan, Muzaffer. İsmaililiğin Teşekkül Süreci. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Tan, Muzaffer. “Erken Dönem İsmaililik ve Temel Görüşleri”. Ekev Akademi Dergisi 39 (2009), 73-86.