Desūqī and the Arabic Rhetorical Tradition: A Classical Outlook on the Eve of Modernization

Year 2025, Issue: 58, 137 - 157, 30.06.2025

Recep Çelik

https://doi.org/10.17120/omuifd.1621876

Abstract

At the turn of the 18th and 19th centuries, Muḥammad b. ʿArafa al-Dusūqī (d. 1815) emerged in Ottoman Egypt as a key figure bridging traditional Islamic sciences with modern thought. A product of al-Azhar’s rigorous education, he approached Arabic rhetoric (balāgha) through an interdisciplinary and critical lens, best reflected in his work Ḥāshiyat al-Mukhtaṣar al-Maʿānī. Embracing the classical rhetorical triad—maʿānī, bayān, and badīʿ—al-Dusūqī made original contributions by analytically engaging with major authorities like al-Taftāzānī. Rather than rejecting earlier views, he refined them with respectful critique. He stressed contextual meaning in maʿānī, and in bayān and badīʿ, he explored the epistemological depth of the word–meaning relationship. As a “critical conservative,” he reinterpreted the rhetorical tradition to align meaning (maʿnā) with truth (ḥaqīqa). His underexplored theory offers a significant case for understanding the continuity and transformation of Arabic rhetoric in the modern period.

Keywords

Arabic Language , Rhetoric , Hāshiyat al-Mukhtasar al-Maʿānī , Muhammad b. ʿArafa al-Desūqī.

Ethical Statement

This study is derived from the doctoral dissertation titled “The Rhetorical Conception of Muhammad b. ʿArafa al-Desūqī in the Context of His Ḥāshiyat al-Mukhtaṣar al-Maʿānī” (Ondokuz Mayıs University, Samsun/Turkey, 2024).

Desûkî ve Arap Dili Belâgatı: Modernleşme Eşiğinde Klasik Bir Bakış

Abstract

18./19. yüzyıl dönümünde Osmanlı Mısır’ında yetişen Muhammed b. Arafe ed-Desûkî (ö. 1815), geleneksel İslamî ilimler ile modern düşünce arasında köprü kuran önemli bir âlimdir. Ezher kökenli derin bilgisiyle belâgata disiplinler arası yaklaşan Desûkî’nin bu vasfını Haşiyetu’l-Muhtasari’l-Meʿânî eseri temsil eder. Klasik belâgat paradigmasını (meânî, beyân, bedî) benimserken, keskin eleştirel-analitik bakışıyla özgün katkı sunar. Teftâzânî gibi otoritelere eleştirel nezaketle yaklaşır; görüşleri mutlak reddetmek yerine tenkit ve tashihle geliştirir. Meânî’de anlamın bağlama uygunluğunu, beyân ve bedîʿ’de ise lafız-mana ilişkisine epistemolojik derinlik kazandırır ve manaya dair güzellikleri öne çıkarır. Eleştirel bir muhafazakâr olarak Desûkî, geleneği eleştirel bir süzgeçten geçirip yeniden inşa eder ve belâgatı, anlamın hakikate uygunluğunu temin eden epistemolojik bir araç olarak konumlandırır. Türkiye’de yeterince çalışılmayan teorisi, Arap belâgatının modern dönem süreklilik ve dönüşümünü anlamak için kritik örnektir.

Keywords

Arap Dili , Belâgat , Haşiyetu Muhtasari’l-Meânî , Muhammed b. Arafe ed- Desûkî.

Ethical Statement

Bu çalışma, “19. yy. Âlimlerinden Muhammed b. Arafe ed-Desûkî’nin Muhtasaru’l-Meânî Hâşiyesi Bağlamında Belâgat Tasavvuru” adlı doktora tezinden üretilmiştir. (Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun/Türkiye, 2024).

References

• Ali el-Cârim, Mustafa Emîn. el-Belâgatu’l-vâdıha. Dımaşk: Daru Kuba, 2007.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdullah b. Sehl el-Askerî. es-Sınâʿateyn: el-Kitâbetu ve’ş-Şiʿr. nşr. Ali Muhammed el-Bicâvî-Muhammed Ebû’l-Fadl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetu’l-Unsuriyye, 1952.
• Azzâvî, Abbas. Târîhu’l-edebi’l-ʿArabî fi’l-ʿIrâk. Bağdad, 1962.
• Bağdadî, İsmail Paşa el-. Hediyyetü’l-’ârifîn. Tahran: Mektebetü’l-İslamiyye, 1967.
• Câhiz, Osman b. Amr. el-Beyân ve’t-tebyîn. ed. Abdusselam Harun. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1998.
• Cebertî. Tarihu acâibi’l-âsâr fî’t-terâcim ve’l-ahbâr. ed. Abdurrahim Abdurrahman Abdurrahim. Mısır: Matbaatu Dâri Kütübi’l-Mısriyye, 1997.
• Cevherî, İsmâîl el-. es-Sihâh: Tâcu’l-luga ve sihâhu’l-Arabiyye. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2009.
• Çolak, Kamil. “Mısır’ın Fransızlar Tarafından İşgali ve Tahliyesi (1798-1801)”. SAÜ Fen Edebiyat Dergisi 2 (2008), 146-153.
• Dayf, Şevkî. el-Edebu’l-ʻArabiyyu’l-muʻasır fî Mısr. Mısır: Dâru’l-Meʽârif, 1961.
• Desûkî, Muhammed b. Arefe. Hâşiyetü’t-Desûkî. ed. Abdülhamid Hindâvî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2007.
• Dimaşkî, Abdurrezzak el-Baytar el-Meydânî ed-. Hilyetü’l-beşer fî târihi’l-karni’s-sâlisi aşer. ed. Muhammed Behcet el-Baytar. Beyrut: Dâru Sadır, 1993.
• Durmuş, İsmail. “İbnu’l-Mu’tez’”. TDV İslam Ansiklopedisi.
• Durmuş, İsmail. “Müberred”. TDV İslam Ansiklopedisi 31 (2020), 430-433.
• Ebu’l-Addûs, Yusuf Müslim. Medhal ila’l-belâgati’l-arabiyye. Amman: Dâru’l-Mesîra, 2007.
• Ebû’l-Bekâʾ Kefevî, Eyyûb b. Mûsâ el-Huseynî el-Hanefî. el-Külliyyât. ed. Muhammed el-Mısrî Adnan Dervîş. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b Ahmed. Tehzîbu’l-luga. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Fazlıoğlu, Şükran. “Vaz’”. TDV İslam Ansiklopedisi 42 (2012).
• Feyyûd, Besyûnî Abdulfettâh. İlmu’l-meânî. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1986.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Bedî’”. TDV İslam Ansiklopedisi.
• Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Belâgat İlminin Gelişmesine Müessir Olan Kaynaklar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (1993), 268-298.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahman. Kitâbu’l-ʿAyn. ed. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim es-Sâmerrâʾî. nşr. Mehdî el-Mahzûmî, İbrahim es-Sâmerrâʾî. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Hanefî, Abdussettar b Abulvehhab el-Bekrî Sıddıkî el-Hindî el-Mekkî el-. Feyzu’l-Melik el-vehhâbu’l-muteâlî bi ebnâi evâili’l-karni’s-sâlise aşere ve’t-tevâlî. ed. Abdulmelik b Abdullah b Dehîş. Mekke: Mektebetu’l-Esedî, 2009.
• Hanefî, Muhammed b Ali b el-Kâdî Muhammed Hâmid b Muhammed Sâbir el-Fârûkî el-. Keşşâfu Istılâhâti’l-funûn ve’l-ʿulûm. ed. Ali Dahrûc. Beyrut: Mektebetu Lubnân, 1996.
• Hâşimî, Seyyid Ahmed el-. Cevâhiru’l-belâga fi’l-me’ani ve’l-beyân ve’l-bedi’. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Himyerî, Neşvân. Neşvân b. Saîd el-Yemenî, Şemsu’l-ʿulûm ve devâu kelâmi’l-ʿArab min el-kulûm. ed. Hüseyin b Abdullah el-Ömerî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1999.
• İbnü’n-Nâzım, Bedruddin İbn Mâlik. el-Misbâh fi’l-me’ânî ve’l-beyân ve’l-bedî’. thk. Hüsnî Abdulcelîl Yûsuf. Kâhire: Mektebetü’l-Âdâb, ts.
• İbrahim Mustafa, Muhammed Ali Neccar, Ahmed Hasan Zeyyad, Hamid Abdulkadir. Mu’cemu’l-vasît. İstanbul: Dâru’d-Da’ve, 1996.
• Kallek, Cengiz. “Desûkî Muhammed b. Ahmed”. TDV İslam Ansiklopedisi 9 (1994), 214.
• Kazvînî, Ebû’l-Meʿâlî Celaleddin Muhammed b. Abdurrahman. el-Îzâh fî ʿulûmi’l-belâga. Beyrut: Dâru İhyâi’l-Ulûm, 1998.
• Kazvînî, Hatip el-. Telhîs. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 1997.
• Kehhale, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-müellifîn. Dımeşk: Müessesetü’r-Risâle, 1957.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʻcemu’l-Müʼellifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî, 1957.
• Kılıç, Hulusi. “Belâgat”. TDV İslam Ansiklopedisi 5 (1992), 380-383.
• Landau, Jacob M. “GİBB, Sir Hamilton Alexander Roskeen”. TDV İslam Ansiklopedisi 14 (1996), 66-67.
• Mahlûf, Muhammed b Ömer Kasım. Şeceretu’n-nûr ez-zekiyye fî tabakâti’l-Malikiyye. ed. Abdulmecid Hayalî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Manzur, İbn. Lisânu’l-Arap. Beyrut: Dâru Sadır, 2010.
• Marâgî, Ahmed Mustafa el-. Târîh ‛ulûmi’l-belâga. Mısır: Şeriket Mektebet ve Matbaat Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhu, 1. bs., 1950.
• Matlûb, Ahmed. Mu’cemu’l-mustalahâti’l-belâgiyye ve tetavurrihâ. Irak: Matbaatu’l-Mecma’i’l-İlmî, 1987.
• Matlûb, Ahmet. el-Kazvînî ve şurûhu’t-telhîs. Bağdat: Mektebetu’n-Nahda, 1967.
• Muhammed Ahmed Kâsım, Muhyiddîn Dîb. Ulûmu’l-belâga. n.d.: el-Müessesetu’l-Hadîse, 2003.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Sîbeveyhi”. TDV İslam Ansiklopedisi 37 (2009).
• Râzî, Fahreddin er-. Nihayetü’l-i’caz fî dirayeti’l-i’câz. ed. Bekri Şeyh Emin. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melayin, 1985.
• Saraç, M. A. Yekta. Klasik Edebiyat Bilgisi. İstanbul: Gökkubbe Yayınları, 2016.
• Somuncuoğlu, Ecehan. “On Dokuzuncu Yüzyılda Nahda Hareketi: Modern Arap Düşüncesinin Oluşumu, Kapsamı ve Sınırları”. Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi 3/1 (2015), 103-120.
• Suyûtî, Celaluddin Abdurrahman b Ebî Bekr. ʿUkûdu’l-cumân fî ʿilmi’l-meʿânî ve’l-beyân. Kahire: Dâru’l-İmâm Muslim, 2012.
• Teftâzânî. Muhtasaru’l-me’ânî (Muhtasar li şerhi telhîsi’l-miftâh). Kum: Dâru’l-Fikir, 1990.
• Teftâzânî, Mesûd b Fahreddîn Ömer el-Horâsânî et-. el-Mutavvel alâ’t-telhîs. İstanbul: Muharrem Efendi Matbaası, 1310.
• Wallerstein, I. Modern Dünya Sistemi Kapitalist Tarım ve 16. Yüzyılda Avrupa ve Dünya Ekonomisinin Kökenleri. çev. L. Boyacı. İstanbul: Bakış Yayınları, 2005.
• Ya’kûb, İbn. Mevâhibu’l-fettâh, fî şerhi telhîsi’l-miftâh. thk. Halil İbrahim Halil. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003. Yavuz, Yusuf Şevki. “İ’câzü’l-Kur’ân”. TDV İslam Ansiklopedisi 21 (2000), 403-406.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Sarfe”. TDV İslam Ansiklopedisi. 36/140-141. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yaʿîş, İbn. Şerhu’l-mufassal li’z-Zemahşerî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l İlmiyye, 2001.
• “https://ar.zhujiworld.com/eg/173528-markaz-disuq/”. Erişim 20 Nisan 2023.
• https://ar.zhujiworld.com/eg/173528-markaz-disuq/