Arapça Mantık ile Modern Mantık Arasında Bir Fark: el-Fikr

Year 2025, Issue: 58, 159 - 173, 30.06.2025

Elif Özel

https://doi.org/10.17120/omuifd.1652205

Abstract

Arapça mantık konusunu ele alan bu çalışma, onun modern mantıktan temel farkının akıl yürütme (el-Fikr) anlayışından kaynaklandığını iddia etmektedir. Önce Arapça mantığın bölümlendirilme biçimini sunmaktadır. Mantıksal bölümler, beş tümel, tanımlama yolları, önermeler ve yargıları, kıyas ve beş sanat/kıyas meseleleridir. Çalışma, alıntılanan pasajları analiz ederek Arapça mantıksal düşünüşü, akıl yürütme fonksiyonuna indirgemektedir. Arapça mantık veya modern mantık açısından mantık ilmi, doğru akıl yürütme çalışmasına indirgenebilir. İndirgendiğinde temel fark ortaya çıkmaktadır. Çalışmanın amacı, modern mantığın yalnızca önerme ilişkilerine dayandığını, Arapça dili üzerine kurulu mantıksal düşünüşün ise tasavvur ve tasdik gibi daha güçlü bir alana dayandığını ortaya koymaktır. Önerisi ise, şayet Arapça mantık ile modern mantık arasında bir karşılaştırma yapılacaksa bunun al-Fikr kavramıyla başlatılmasıdır. Kullanılan yöntem, nitel araştırmalarda kullanılan belge analizi ve elde edilen verileri sentezleyerek yeni tez ileri sürmektir. Bununla birlikte metinsel karşılaştırmalara başvurmaktır. Veriler, doküman oluşturma yoluyla toplanmıştır.

Keywords

Arapça Mantık , Modern Mantık , İbn Sina , Farabi

A Difference Between Arabic Logic and Modern Logic: Al-Fikr

Abstract

This study on the subject of Arabic logic claims that its main difference from modern logic stems from the conception of the reasoning (al-fikr). Firstly it presents compartmentalization of Arabic logic. Logical compartments are five universals, the ways of defining, propositions and their judgments, syllogism and five arts/or syllogistic matter. By analyzing quoted excerpts, it reduces Arabic logical thinking to the function of reasoning. In terms of either Arabic logic or modern Logic, logic can be reduced to correct reasoning. When reduced, the fundamental difference appears. The assessment reveals that modern logic relies only on propositional relations, while Arabic logical thinking relies on the dimidiate domain of apprehension and judgment. The aim of the study is also to reveal this. Its suggestion is that if a comparison is to be made between Arabic logic and modern logic, it should start with the concept of al-Fikr. The method used is to put forward a new thesis by synthesizing the data obtained and document analysis used in qualitative research. In addition, it is to resort to textual comparisons. The data was collected through document creation.

Keywords

Arabic Logic , Modern Logic , Avicenna , Al-Fârâbî

References

• Akman, Zehra Oruk. “The Structural Role of the Subject in Categorical Propositions and Its Existential Import”. Journal of Social Sciences of Mus Alparslan University 12/3 (2024).
• Al-Fārābī. al-Tawṯi’h fī al-Manṭiq. M. Küyel, Fârâbî’nin Bazı Mantık Eserleri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu Atatürk Kültür Merkezi yay., Fârâbî Külliyatı-sayı:1, 1990.
• Al-Fārābī. Kitāb al-Burḥān. translates Posterior Analytics or On Demonstration, trans. Ömer Türker, Ömer Mahir Alper, A parallel Turkish-Arabic Text, İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.
• Al-Fārābī, al-alfāẓu al-Musta‘mala fī al-Mantiq. Edited by Muḥsin Mahdī, Bayrut, 1968.
• Alp, Talha. Mantık: İsagoci Tercümesi ve Mantık terimleri Sözlüğü. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2007.
• Avicenna. “II. Analitikler”. translated “Posterior Analytics” or “On Demonstration”. Kitāb al-Šifā, trans. Ömer Türker, A parallel Turkish-Arabic Text. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• Al-Maġnisī, Maḥmūd bin Ḥāfiz Ḥasan. Ǧadīd-i Muġni al-Ṭullāb. İstanbul: Rıza Efendi Matbaası, 1299.
• Al-Kātibī, Naǧmaddīn. ar-Risāla ash-Shamsiyya. trans. A. Spencer, in A. Spencer ed. Bibliotheca Indica: A Collection of Oriental Works, no. 88: First Appendix to the Dictionary of Technical Terms used in the Sciences of the Mussulmans, containing the Logic of the Arabians. Calcutta: F. Carbery, Bengal: Military Orphan Press, 1854.
• Avicenna. al-Išārāt wa al-Tanbīḥāt. with Nasīraddīn al-Ṭūsī’s Commentary on it. But includes Ṭûsî’s Commentary at the bottom of the passages, edited by S. Dunya, vol. 1, Bayrut, 1992.
• Avicenna. Kitāb al-Naǧāt. edited by Māǧid Faḫri, Bayrut, 1985.
• Avicenna. İşaretler ve Tembihler. Translated al-Ishārāt wat-Tanbīhāt. to Turkish, A parallel Turkish-Arabic Text, trans. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• Avicenna. “II. Analitikler” translated “Posterior Analytics” or “On Demonstration”. Kitāb ash-Şhifa. trans. Ömer Türker, A parallel Turkish-Arabic Text, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• Bayrakdar, Mehmed. İslam Felsefesine Giriş. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.
• Bingöl, Abdülkuddüs. Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı. İstanbul: M.E. B, 1993.
• Bingöl, Abdülkuddüs. “Osmanlı Dünyası’nda Mantık Bilimi ve Eğitimi”. Felsefe Dünyası 29 (1999).
• Bolay, Naci. İbn Sînâ Mantığında Önermeler. İstanbul: M.E. B. Yayınları, 1994.
• Durusoy, Ali. Örnek Çeviri Metinlerle Mantığa Giriş. İstanbul: İFAV, 2010.
• Giridi Sırrı Paşa. Mi‘yāru al-Makāl. İstanbul: Mekteb-i Sanâyi Matbaası, 1303.
• Grünberg, Teo. Modern Logic. Ankara: METU Press, 2002.
• Gutas, Dimitri. Avicenna and The Aristotelian Tradition. Leiden: Brill, 1988.
• İbn Ḥaldūn. Mukaddime. Trans. Halil Kendir, Vol. 2, İstanbul: Yeni Şafak Kültür Armağanı, 2004.
• İbn Sīnā. Remarks and Admonitions. Part One: Logic, trans. S. C. Inati, Toronto: Universa Press, 1984.
• Kıral, Bilgen. “Nitel Bir Veri Analizi Yöntemi Olarak Doküman Analizi”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (2020).
• Küyel, Mübahat, “Fârâbî‟nin Peri Hermenias Muhtasarı”, Araştırma, 4, (1966).
• Lukasiewics, Jan. Aristotle’s Syllogistic From The Standpoint of Modern Formel Logic, Oxford: Oxford University Press, 1954.
• Māǧid, Faḫri. İslam Felsefesi Tarihi. trans. Kasım Turhan, İstanbul: İklim Yayınları, 1998.
• Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: Bilim Yayınları, 1996.
• Özel, Aytekin. Aristoteles’in Analitikler Kuramının Çağdaş Yorumları Işığında Bir Arapça Mantık Metni İncelemesi. Bursa: Emin Yayınları, 2012.
• Özel, Aytekin. “Mantık ve Organon”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (2008), 15-28.
• Rescher, Nicholas. Studies in the History of Arabic Logic. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1963.
• Rescher, Nicholas. The Development of Arabic Logic. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, 1964.
• Rescher, Nicholas. Temporal Modalities in Arabic Logic. Dordtrecth: D. Reidel Publishing Company, 1967.
• Ross, S. D. Aristotle. London & New York: Routledge, 1995.
• Özlem, Doğan. Mantık, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1999.
• Sak, Ramazan vd. “Bir Araştırma Yöntemi Olarak Doküman Analizi”, Kocaeli Üniversitesi Eğitim Dergisi, 4/1 (2021).
• Sabra, A. I. “Avicenna on The Subject Matter of Logic”. The Journal of Philosophy, 77 (1980).
• Street, Tony. “Arabic Logic”, in D. M. Gabbay, J. Woods eds. Handbook of The History of Logic, Volume 1, Amsterdam: North Holland, 2004.
• Street, Tony. “Logic”. in P. Adamson, R. C. Taylor eds. The Cambridge Companion to Arabic Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press, 2005.
• Yaren, Tahir. İbn Sînâ Mantığına Giriş, Ankara: Avrasya Yayıncılık, 2003.