19. Yüzyıl Osmanlısında Ticaret Hukukundaki Değişimin İktisadi İlişkilere Yansıması: Ceride-i Mehâkim’deki Mahkeme Kayıtları Üzerine Bir İnceleme

Year 2023, Issue: 17 - June, 2023, 38 - 76, 30.06.2023

Halime Alkan

https://doi.org/10.21021/osmed.1240052

Abstract

19. yüzyıl Osmanlı tarihinde her alanda köklü değişim ve dönüşümlerin yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemde “nizam” kökünden türeyen Tanzimat’ın anlamına uygun şekilde hayata geçirilen pek çok kanuni düzenlemeden biri, Ticaret Hukuku sahasında Fransız Ticaret Kanunu’ndan tercüme edilen 1850 tarihli Ticaret Kanunnamesi olmuştur. Ardından yaklaşık 20 yıl sonra bu defa Medeni Hukuk ve Borçlar Hukuku alanlarında İslam hukukunun kodifikasyonuyla Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye ilan edilmiştir. Bunlara ek olarak benzer ilişki türlerini düzenleyen söz konusu yeni kanunları uygulamak üzere adli teşkilatta da değişikliklere gidilmiş ve mevcut yargı kuruluşlarının yanına ticaret ve nizamiye mahkemeleri gibi yeni mahkemeler teşkil edilmiştir. Bu kapsamda ilk olarak dönemin ticari ilişkilerini düzenleyen kanunlaştırma faaliyetleri ve adli teşkilatlanma hakkında kurumsal iktisat nosyonu gözetilerek kısaca bilgi verilmiştir. Daha sonra Ceride-i Mehâkim’de yer alan mahkeme kayıtları vasıtasıyla söz konusu hukuki ve adli değişimin iktisadi ve ticari ilişkilere etkisi değerlendirilmiştir. Bu çerçevede mahkeme kayıtlarından elde edilen bilgilerin tasnifi ile hangi tür iktisadi ilişkilerin (ticari ve finansal) kimler arasında gerçekleştirildiği, bu kimselerin çeşitli kimlikleri (dini, mesleki, bölgesel gibi) bağlamında değerlendirilmiştir. Ayrıca ulaşılan ticari ilişki ağları sayesinde iktisadi ilişkilerde cemaatçi toplum yapısının varlığı ve hangi toplumsal kimlikte kendisini gösterdiği tespit edilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Kimlik, Ticaret Mahkemesi, Nizamiye Mahkemesi, Ticari İlişkiler, Ceride-i Mehâkim

The Reflection of the Change in Commercial Law in the 19th Century Ottoman to Economic Relations: An Analysis on the Court Records in Ceride-i Mehâkim

Abstract

The 19th century was a period in which radical changes and transformations were experienced in every field in Ottoman history. In this period, one of the many legal regulations implemented in accordance with the meaning of the Tanzimat, derived from the root of "regulation", was the Commercial Code of 1850, which was translated from the French Commercial Code in the field of Commercial Law. Afterwards approximately 20 years later, Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye was declared through the codification of Islamic law in the fields of Civil Law and Law of Obligations. In addition, some changes were made in the judicial organization in order to implement the new laws that regulate similar types of relationships. Thus, new courts such as commercial and nizamiye courts were established together with the existing judicial institutions. In this context, firstly, brief information is given about the legalization activities that regulate the commercial relations of the period and the judicial organization, considering the notion of institutional economics. Later on, the effect of legal and judicial changes on economic and commercial relations was evaluated through court records in Ceride-i Mehâkim. Within this scope, using the information obtained by the classification of court records, the types of economic relations (commercial and financial) between whom and the various identities of these people (religious, professional, regional, etc.) were evaluated. Thanks to the commercial relations networks obtained, the existence of the communal social structure in economic relations and in which social identity it manifests itself were tried to be determined.

Keywords

Kimlik, Ticaret Mahkemesi, Nizamiye Mahkemesi, Ticari İlişkiler, Ceride-i Mehâkim

References

• T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, ŞD.,(Şura-yı Devlet), Dosya No: 2420, Gömlek No: 18 (H. 10.12.1296/M. 25.11.1879).
• İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dökümantasyon Daire Başkanlığı
• Ceride-i Mehâkim, 1873-1875, Sayı 1-159.
• Ceride-i Mehâkim, 1879-1881, Sayı 1-123.
• Ceride-i Mehâkim, 1879-1881, Sayı 1125-1154.
• Basılı Kaynaklar ve Telif Eserler
• Agmon, Iris & Ido Shahar. “Theme Issue: Shifting Perspectives in the Study of Shari' a Courts: Methodologies and Paradigms: Introduction”. Islamic Law and Society 15, (2008): 1-19.
• Akerlof, George A., & Rachel E. Kranton. Kimlik İktisadı Kimliklerimiz, İşimizi, Ücretimizi ve Refahımızı Nasıl Şekillendiriyor?, Çev. C. Madenci. Ankara: Efil Yayınevi, 2016.
• Akerlof, George A. “Behavioral Macroeconomics and Macroeconomic Behavior”. The American Economic Review 92(3) (2002): 411-433.
• Akerlof, George A. & Rachel E. Kranton. “Economics and Identity”. The Quarterly Journal of Economics CXV(3) (2000): 715-753.
• Akgündüz, Ahmed ve Said Öztürk. 700. Yılında Bilinmeyen Osmanlı. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2000.
• Akgündüz, Ahmed. Mukayeseli İslam ve Osmanlı Hukuku Küllliyatı. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Hukuk Fak. Yayınları, 1986.
• Aktan, Coşkun Can ve Tarık Vural. “Eski Kurumsal İktisat”, Kurumsal İktisat Kurallar, Kurumlar ve Ekonomik Gelişme. Haz., C. C. Aktan. SPK Yayını, 2005.
• Akyıldız, Ali. Osmanlı Dönemi Tahvil ve Hisse Senetleri Ottoman Securities. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001.
• Akyıldız, Ali. Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836-1856). İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
• Alkan, Halime. “Bir İktisat Tarihi Kaynağı Olarak Ceride-i Mehâkim”. Osmanlı İktisat Tarihi Üzerine Yazılar. Haz., M. N. Aydın, Çanakkale: Paradigma Akademi, 2022.
• Apaydın, Bahadır. “Kapitülasyonların Osmanlı-Türk Adli ve İdari Modernleşmesine Etkisi”. Doktora Tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi, 2009.
• Aydın, Mehmet Âkif, İslam ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları. İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
• Aydın, Mehmet Âkif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Basım Yayım, 2018.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğu Bütçelerine Dair Notlar”. Osmanlı Devleti'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi: Osmanlı Devlet Arşivleri Üzerine Tetkikler ve Makaleler Cilt 1. Haz., H. Özdeğer. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2000b.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Tanzimat Tetkiklerinin Ortaya Koyduğu Bazı Meseleler”. Osmanlı Devleti'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi: Osmanlı Devlet Arşivleri Üzerine Tetkikler ve Makaleler Cilt 1. Haz., H. Özdeğer. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2000a.
• Belgesay, Mustafa Reşit. Tanzimat ve Adliye Teşkilatı. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Berkes, Niyazi. Türkiye'de Çağdaşlaşma. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• Bilgin, Nuri. Evrenselcilik ve Farkçılık Geriliminde Kollektif Kimlik. İstanbul: Sistem Yayıncılık, 1999.
• Bozkurt, Gülnihal. Batı Hukuku'nun Türkiye'de Benimsenmesi Osmanlı Devleti'nden Türkiye Cumhuriyeti'ne Resepsiyon Süreci (1839-1939). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2020.
• Canbakal, Hülya. Society and Politics in an Ottoman Town Ayntab in the 17th Century. Leiden: Boston: Brill, 2007. Coşgel, Metin M. ve Boğaç Ergene. “Law and Economics’ Literature and Ottoman Legal Studies”. Islamic Law and Society 21 (2014). Çizakça, Murat. İslam Dünyasında ve Batı'da İş Ortaklıkları Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1999. Demir, Abdullah. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Yitik Hazine Yayınları, 2011.
• Demirci, Akmandar. “Osmanlı İmparatorluğu'nda Ticaret Mahkemelerinin Kuruluşu ve İstanbul Örneği”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2013.
• Dörtok-Abacı, Zeynep. “Bir Sorun Çözme Yöntemi Olarak Sulh: 18. Yüzyıl Bursa Kadı Sicillerinden Örnekler ve Düşündürdükleri”, OTAM 20 (2006): 105-115.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Hukukun Serüveni. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2011.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2004.
• Findley, Carter V. Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, Çev., G. Ç. Güven. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011b.
• Findley, Carter V. Modern Türkiye Tarihi İslam, Milliyetçilik ve Modernlik 1789-2007, Çev., G. Ayas. İstanbul: Timaş Yayınları, 2011a.
• Gencer, Bedri. Gelenekten Modernliğe Osmanlı. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Genç, Mehmet. “19. Yüzyılda Osmanlı İktisadi Dünya Görüşünün Klasik Prensiplerindeki Değişmeler”. Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Ekonomi. Haz., Mehmet Genç. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2012a.
• Genç, Mehmet. “Kalkınma Meselemize Tarihi Bir Yaklaşım”. Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet ve Ekonomi. Haz., Mehmet Genç. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2012b.
• Genç, Mehmet. “Tarihimize Giydirilen Deli Gömleği: Osmanlı Tarihinde Dönemlendirme Meselesi”. Osmanlı Tarihini Yeniden Yazmak Gerileme Paradigmasının Sonu. Haz., Mustafa Armağan. İstanbul: Timaş Yayınları, 2014. Gerber, Haim. State, Society, and Law in Islam: Ottoman Law in Comparative. New York: State University of New York Press, 1994.
• Granovetter, Mark. “Economic Action and Social Structure: The Problem of Embeddedness”. American Journal of Sociology 91(3) (1985): 481-510.
• Greif, Awner ve Murat İyigün. “Social Organizations, Risk-sharing Institutions,and Economic Development”. Institutions and Comparative Economic Development. Haz., Timur Kuran. New York: Palgrave Macmillan, 2012.
• Greif, Awner. “Cultural Beliefs and the Organization of Society: Historical and Theoretical Reflection on Collectivist and Individualist Societies”. Journal of Political Economy 102(5) (2006a): 912-950.
• Greif, Awner. “Historical and Comparative Institutional Analysis”. The American Economic Review 88(2) (1998): 80-84.
• Greif, Awner. Institutions and the Path to the Modern Economy: Lessons From Medieval Trade. Cambridge: Cambridge University Press, 2006b.
• Gümüş, Musa. “Osmanlı Devleti'nde Kanunlaştırma Hareketleri, İdeolojisi ve Kurumları”. Tarih Okulu XIV (2013): 163-200.
• Güran, Tevfik. “Osmanlı Tarım Ekonomisi”. 1840-1910 19. Yüzyıl Osmanlı Ekonomisi Üzerine Araştırmalar. Haz., Tevfik Güran. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014a.
• Güran, Tevfik.“19. Yüzyıl Temettüat Tahrirleri”. 19. Yüzyıl Osmanlı Ekonomisi Üzerine Araştırmalar. Haz., Tevfik Güran. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014b.
• Gürzumar, Fikri ve Tekin Gürzumar. Kanunnâme-i Ticaret ve Zeyilleri. Ankara: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, 1962.
• Hodgson, Geoffrey M. “Institutional Economics into the Twenty-First Century”. Studi e Note di Economia XIV (2009): 3-26.
• Hodgson, Geoffrey M. “What Are Institutions?”. Journal of Economıc Issues XL(1) (2006): 1-25.
• Hodgson, Geoffrey M. “Institutional Economics: Surveying the ‘Old’ and The ‘New’”, Metroeconomica 44(1) (1993): 1-28.
• İnalcık, Halil. “Ziya Gökalp: Yüzyıla Damgasını Vuran Düşünür”. Doğu Batı Makaleler I. Haz., Ş. Korkusuz, & Z. Uygurer. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2010.
• Jennings, Ronald C. “Kadi, Court, and Legal Procedure in 17th C. Ottoman Kayseri: The Kadi and the Legal System”, Studia Islamica 48 (1978): 133-172.
• Jennings, Ronald C. “The Office of Vekil (Wakil) in 17th Century Ottoman Sharia Courts”. Studia Islamica 42 (1975): 147-169.
• Kalaycıoğlu, Sibel. “Toplumsal Yapı: Toplumsal Kurumlar, Gruplar ve Toplumsal Değişme”. Dünden Bugüne Türkiye'nin Toplumsal Yapısı. Haz., Mehmet Zencirkıran. Bursa: Dora, 2013.
• Karal, Enver Ziya. Osmanlı Tarihi Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856).Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Karpat, Kemal H. Kısa Türkiye Tarihi 1800-2012. Haz., G. Ayas. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Karpat, Kemal H. Osmanlı Modernleşmesi Toplum, Kuramsal Değişim ve Nüfus. Çev., C. Elitez. İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
• Kazgan, Gülten. Tanzimat'tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi Birinci Küreselleşmeden İkinci Küreselleşmeye. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Kenanoğlu, M. Macit. “1858 Arazi Kanunnamesi’nin Osmanlı Siyasal ve Toplumsal Yapısı Üzerindeki Etkileri (1858-1876)”. Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2002.
• Kenanoğlu, M. Macit. Ticaret Kanunnâmesi ve Mecelle Işığında Osmanlı Ticaret Hukuku. Ankara: Lotus Yayınevi, 2005.
• Keyder, Çağlar. Türkiye'de Devlet ve Sınıflar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
• Kılıçbay, Mehmet Ali. “Kimlikler Okyanusu”. Doğu Batı Kimlikler (23) (2003).
• Knight, Jack. Institutions and Social Conflict. Cambridge: Cambridge University Press, 1998.
• Kuran, Timur. Mahkeme Kayıtları Işığında 17. Yüzyıl İstanbul’unda Sosyo-Ekonomik Yaşam Cilt 1 Esnaf ve Loncalar, Hristiyan ve Yahudi Cemaat İşleri, Yabancılar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
• Kuran, Timur. Yollar Ayrılırken Ortadoğu'nun Geri Kalma Sürecinde İslam Hukuku'nun Rolü, Çev., Nurettin Hüseyni. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2012.
• North, Douglass C. “Economic Performance Through Time”. The American Economic Review 84(3) (1994): 359-368.
• North, Douglass C. “Ideology and Political/Economic Institutions”. Cato Journal, 8(1) (1988): 15-28.
• Ortaylı, İlber. İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
• Öztürk, Osman. Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Neşriyatı, 1973.
• Pamuk, Şevket. Seçici Kurumsal Değişim ve Osmanlı'nın Uzun Ömürlülüğü Osmanlı Ekonomisi ve Kurumları Seçme Eserler I. Haz., A. Berktay. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2013.
• Przeworski, Adam. “The Last Instance: Are Institutions the Primary Cause of Economic Development?”. European Journal of Sociology 45(2) (2004): 129-164.
• Quataert Donald. “19. Yüzyıla Genel Bakış: Islahatlar Devri 1812-1914”, Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi Cilt 2 1600-1914. Haz., Halil İnalcık & Donald Quataert. Çev., A. Berktay, S. Andıç, & S. Alper. İstanbul: Eren Yayıncılık, 2006.
• Rauch, James E. & Vitor Trindade. “Ethnic Chinese Networks in International Trade”. The Review of Economics and Statistics 84(1), (2002): 116-130.
• Rubin, Avi. “British Perceptions of Ottoman Judicial Reform in the Late Nineteenth Century: Some Preliminary Insights”. Law&Social Inquiry 37(4) (2012): 991-1012.
• Rubin, Avi. “Legal Borrowing and Its Impact on Ottoman Legal Culture in the Late Nineteenth Century Continuity and Change”. Continuity and Change 22(2) (2007): 279-303.
• Sayar, Ahmet Güner. “Osmanlı'da Zanaat, Ahlâk, İktisat İlişkisi. Osmanlı'dan 21. Yüzyıla Ekonomik, Kültürel ve Devlet Felsefesine Ait Değişmeler. Haz., Ahmet Güner Sayar. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2003.
• Serdaroğlu, Üzeyir Serdar & Kadir Yıldırım. “İstanbul'un Ansiklopedileri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 8(16) (2010): 591-617.
• Serdaroğlu, Üzeyir Serdar & Kadir Yıldırım. “An Ottoman-English Merchant in Tanzimat Era: Henry James Hanson and His Position in Ottoman Commercial Life”. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 10(6) (2015): 923-946.
• Serdaroğlu, Üzeyir Serdar. “19. Yüzyıl İstanbul'unda Yeni İş Kolları, Finansal Piyasaların Gelişmesi, Yabancı Tüccar ve İstanbul'un Gelişimine Olan Katkıları”. Şehir ve Ticaret, Haz., M. E. Dinçer. İstanbul: Şehir Yayınları, 2021a.
• Serdaroğlu, Üzeyir Serdar. “Finansman Tarihi Bağlamında Osmanlı Şirketleşme Birikimine Dair Genel Tespitler”. Sabri Orman'ı Anlamak Bir Mütefekkirin Düşünce Dünyasının İzinde, Haz., M. Babacan, & A. Aysan. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Kültür ve Sanat Yayınları, 2021b).
• Serdaroğlu, Üzeyir Serdar. “Institutional-Legal Crisis And Commercial Transformation in the 18th Century: British Levant Company Merchants in the Balkans”. Proceedings of CEHR IV (2019b): 31-42.
• Serdaroğlu, Üzeyir Serdar. “Ottoman Entrepreneurial Networks And Doing Joint Business in the Balkans: Merchants, Commerce and Business Networks in the 19th Century”. International Social Sciences Studies Journal 5(50) (2019a): 6741-6750.
• Şemseddin Sami, Kamus-i Türki. İstanbul: İkdam Matbaası, 1899.
• Şentop, Mustafa. “Tanzimat Dönemi Kanunlaştırma Faaliyetleri Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dengesi 3(5) (2005): 647-672.
• Tabakoğlu, Ahmet. Türk İktisat Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• Tamdoğan, Işik. “"Sulh" and the 18th Century Ottoman Courts of Üsküdar and Adana”. Islamic Law and Society 15(1) (2008): 55-83.
• Toprak, Zafer. İktisat Tarihi, Haz., Sina Akşin. İstanbul: Cem Yayınevi, 1997.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye'nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Türkbağ, Ahmet Ulvi. “Kimlik, Hukuk ve Adalet Sorunu”. Doğu Batı Kimlikler 23 (2003): 209-210.
• Üçok, Coşkun ve Ahmed Akgündüz. Türk Hukuk Tarihi 2. Cilt Özel Hukuk. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1996.
• Üçok, Coşkun ve Ahmet Mumcu. Türk Hukuk Tarihi. Ankara: Savaş Yayınları, 1991.
• Ülgener, Sabri. İktisadi Çözülmenin Ahlak ve Zihniyet Dünyası. İstanbul: Derin Yayınları, 2006.
• Ünal, Mehmet Ali. Osmanlı Müesseseleri Tarihi. Isparta: Fakülte Kitabevi, 2017.
• Veblen, Thorstein B. “The Instinct of Workmanship and the Irksomeness of Labor”. The American Journal of Sociology (1898): 187-201.
• Veblen, Thorstein B. The Instinct of Workmanship anda the State of the Industrial Arts. New York: Macmillan, 1918. Veblen, Thorstein B. The Theory of Business Enterprise. New York: The Perfect Library, 1994.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat. İstanbul: Maarif Matbaası, 1940.
• Vlami, Despina. “Entrepreneurship and Relational Capital in a Levantine Context: Bartolomew Edward Abbott, the "Father of the Levant Company" in Thessaloniki”. The Historical Review/La Revue Historique 6 (2009): 165-188.
• Yavuz, Hulusi. “Ahmet Paşa ve Mecelle'nin Tedvini”. Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895) Semineri 9-11 Haziran 1995. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Yavuz, Hulusi. “Cerîde-i Mehâkim”. TDV İslam Ansiklopedisi, 7 (İstanbul, 1995), s. 408-409.
• Yılmaz, Yasin. Son Dönem Osmanlı Hukuk Düşüncesi Batıcı Perspektiften Bir İnşa Denemesi. İstanbul: Bir Yayıncılık, 2018.