16. Yüzyılın Ortalarında Halep Nurî Bimaristanı Vakfı

Year 2024, Issue: 21, 216 - 229, 15.06.2024

Enver Çakar

https://doi.org/10.21021/osmed.1443943

Abstract

Ortadoğu coğrafyasının en önemli sanayi ve ticaret merkezlerinden biri olan Halep, birçok medeniyete ev sahipliği yapmış, özellikle Zengi, Eyyubi, Memlük ve Osmanlı dönemlerinde şehirde çok sayıda vakıf eseri inşa edilmiştir. Bu yapılardan biri olan Nurî Bimaristanı da Zengi hükümdarlarından Nureddin Mahmud tarafından yaptırılmıştır. Banisine nispetle Nurî Bimaristanı veya Nureddin Şehid Bimaristanı adıyla anılan bu hastane, daha sonra şehirde Ergûn Kâmil adıyla ikinci bir bimaristan inşa edildiği için “Bimaristan-ı ‘Atik” adıyla da tanınmıştır. Nurî Bimaristanı’nda hastaların tedavileri ücretsiz olarak yapılmış, ilaç masrafları da vakıf bütçesinden karşılanmıştır.

Bu çalışmada, genel olarak bimaristanlar, Nurî Bimaristanı ve banisi olan Nureddin Zengi hakkında bilgiler verildikten sonra Nurî Bimaristanı’nın 16. yüzyılın ortalarındaki gelir kaynakları ve miktarları ile vakıf ve hastane personeli, maaşları ve vakfın diğer gider kalemleri üzerinde durulmuştur. Genelde bimaristanların, özelde ise Halep’teki Nuri Bimaristanı’nın tıp ve mimarlık tarihi açısından önemini ve işletim modelini ortaya koymayı amaçlayan bu çalışmanın başlıca kaynaklarını ise Osmanlı Arşivi’nde çeşitli fonlarda kayıtlı bulunan Halep Evkaf Defterleri ile diğer vakıf kayıtları oluşturmaktadır.

Keywords

Halep, Nureddin Zengi, vakıf, bimaristan, dârüşşifa

The Waqf of Nûrî Bimaristan in Aleppo in the Mid-16th Century

Abstract

Aleppo has been home to many civilisations, and especially during Zangid, Ayyubid, Mamluk and Ottoman periods, many waqf works were built in the city. One of these buildings, the Bimaristan of Nūrī, was built by Nūr al-Dīn Mahmud, one of the Zangid rulers. This hospital which was known as the Bimaristan of Nurī or the Bimaristan of Nūr al-Dīn Şehīd, was also known as “Bīmāristan-ı ‘Atīq” because a second bimaristan named Ergûn Kâmil was built in the city later on. In this bimaristan, patients were treated free of charge and their medication costs were covered by the waqf budget.

In this study, after providing information about bimaristans, the Bimaristan of Nūrī and its founder Nūr al-Dīn Zangi, the waqf assets of the Bimaristan of Nūrī and their income amounts in the Mid-16th century, the waqf and hospital staff, their salaries and other expense items of the waqf are emphasised. The main sources of this study, which aims to reveal the importance of bimaristans in general and the Bimaristan of Nūrī in Aleppo in particular in terms of the history of medicine and architecture and its operating model, are the Aleppo awqaf registers in various funds with waqfs records in the Ottoman Archives.

Keywords

Aleppo, Nūr al-Dīn Zangi, waqf, bimaristan, dâr al-shifa

References

• 1. Archive Documents: Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Asafi Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d): 25.
• Tapu Tahrir Defterleri (TT.d): 93, 454, 610, 1121.
• Tapu ve Kadstro Genel Müdürlüğü Defterleri (TK.GM.d): 389.
• Ali Emiri, Mahmud I (AE.SMHD.I): 109-7828.
• Ali Emiri, Yavuz Sultan Selim (AE.SSLM.I): 1-15.
• Cevdet, Maarif (C.MF): 68/3364.
• Cevdet, Sıhhiye (C.SH): 10-461; 19-932; 23-113; 28-1374; 29-1440; 8-373; 10-498.
• Evkaf, Berat (EV.BRT): 43-7; Evkaf, Berat (EV.BRT): 43-7.
• İbnülemin, Vakıf (İE.EV): 32-3681.
• İbnülemin, Sıhhiye (İE.SH): 1-98.
• Sadaret, Umum Vilayet Evrakı (A.MKT.UM): 209-65.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e): 454-34; 770-30; 730-33; 834-33.
• 2. Source Works: Gazzī (Kāmil b. Hüseyin b. Muhammed el-Bālī el-Halebī), Kitabu Nehr al-Zeheb Fī Tārihi Haleb, Vol. 2. Haleb: Matbaat al-Mārūniye, 1342.
• 3. Research and Reviews _ Research and Reviews
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 7. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1994.
• Akgündüz, Ahmet. İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1996.
• Altan, Ebru. “Nur al-Din Mahmud b. Zangi (1146-1174): One of the Prominent Leaders of the Struggle Against the Crusaders”. Tarih Dergisi 59 (2014): 57-78.
• Altıntaş, Ayten. “Halep’de Bir Vakıf Hastane Ergün Kâmil Bimâristanı (1354)’nın Osmanlı Dönemi ve Akıl Hastaları İçin Önemi”. Uluslararası Antep-Halep Vakıfları Sempozyum Bildirileri, II. İstanbul: Gaziantep Üniversitesi Vakfı Kültür Yayınları, 2014: 209-217.
• Ataseven, Asaf. “Tarihimizde Vakfedilmiş Sağlık Müesseseleri “Darü’ş-şifalar”, II. Vakıf Haftası 3-9 Aralık 1984, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1985, 157-162.
• Bayat, Ali Haydar. Tıp Tarihi. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Yayınları, 2016.
• Buharalı, Eşref. “Üç Türk Hükümdarının Yaptırdığı Üç Sağlık Kurumu: Tolunoğulları, Zengiler ve Memlüklerde Sağlık Hizmetleri”. Tarih Araştırmaları Dergisi XXV/40 (2006): 29-39.
• Çakar, Enver. “16. Yüzyılda Antakya Vakıfları (1550 Tarihli Evkaf Defterine Göre)”. Vakıflar Dergisi 43 (2015): 9-39.
• Çapan, Fatma. “İslam Dünyası’nda Bimaristanlar ve Gelişme Süreçleri”. Gaziantep University Journal of Social Sciences XVIII/III (2019): 1205-1219.
• Çelik, Kürşat. “Trablusşam Dârüşşifâ (Bîmâristan) Vakfı 1845-1880”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/2 (2020): 443-458.
• Genca, Elif. “Osmanlı Hukukunda Vakıfların Denetimi (Evkaf-ı Hümayun Nezareti)”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası LXXII/1 (2014): 531-554.
• Genç, Mehmet. “Nâzır, Osmanlılar’da”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 32 (İstanbul: TDV Yayınları, 2006), pp. 449-450.
• Hinz, Walter. İslam’da Ölçü Sistemleri. Çev., Acar Sevim. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1990.
• İpşirli, Mehmet. “Hikr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 17 (İstanbul: TDV Yayınları, 1998), pp. 525-526.
• Kök, Bahattin. “Nûreddin Zengî, Mahmud”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 33 (İstanbul: TDV Yayınları, 2007), pp. 259-262.
• Öztürk, Nazif. Menşe’i ve Tarihî Gelişimi Açısından Vakıflar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1983.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I (İstanbul: MEB Yayınları, 1983).
• Terzioğlu, Arslan. “Bîmâristan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 6 (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), pp. 163-178.
• Tomar, Cengiz. “el-Melikü’n-Nâsır, Yûsuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 29 (Ankara: TDV Yayınları, 2004), pp. 78-79.
• Yediyıldız, Bahaeddin. “Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 42 (İstanbul: TDV Yayınları, 2012), pp. 479-486.
• Yüksel, Hasan. Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585-1683). Sivas: Dilek Matbaası, 1998.
• Web Pages: Sonic.net. “Bîmâristân of Nûr al-Dîn, Aleppo”. Access 19 February, 2024.
• http://www.sonic.net/~tallen/palmtree/ayyarch/ch2.htm#alep.bimn Archnet. “Bimaristan Nur al-Din (Aleppo)”. Access 19 February, 2024. https://www.archnet.org/sites/4229 Museum With No Frontiers. “Bimaristan Nur al-Din (Aleppo, Syria)”. Access 19 February, 2024.
• https://explore.museumwnf.org/countries/c-sy/l-180/m-903/lan-en