Birinci Dünya Savaşında İran‟da Kaşkay Türkleri'nin Mücadelesi

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 1, 81 - 96, 10.01.2018

Ali Temizel

Öz

Birinci dünya savaşı, İran’da Ahmed Şah Kacar’ın hükümetiyle İran
meşrutiyet hükümetinin en zayıf dönemlerine rastlar. İran hükümetinin tarafsızlığını
ilan etmesine rağmen düşman orduları, İran’a kuzeyinden ve güneyinden girerler.
Birinci Dünya savaşının başlamasının ardından İran Britanya tarafından işgal
edilir ve işgal ordusu tarafından İran halkının yiyeceği satın
alınır.Arkasından 1917-1919 yılların arasında büyük bir kıtlık başlar ve
neticesinde İran halkının büyük bir çoğunluğu ölümle karşı karşıya kalır. Bu
ortamda Rus ordusu Tahran kapılarına kadar ilerler, ama Kacar hanedanlığını
yıkmaktan da imtina eder. Güneyde yerli halk, özellikle de İran’ın güney
eyaletlerinden Fars (Şiraz) eyaletinde yaşayan Kaşkay Türkleri, birkaç kez
tekrarlanan İngiliz saldırıları karşısında var olma mücadelesinedevam eder. Bu
dönemde Fars (Şiraz) eyaletinde Sovletu’d-Dovle Kaşkayî’nin, Naser Divan
Kazerunî’nin ve Seyyid Abdülhüseyin Larî’nin savunmaları ve benzeri hareketler,
İran’da birinci dünya savaşının en önemli olayları olarak görülür.

Bu çalışmada, İranlı tarihçi Naser İrecî tarafından kaleme alınan “İl-e
Qaşqayi der Ceng-e Cehani-ye Evvel/ Birinci Dünya Savaşında Kaşkay İli”
başlıklı eserinden yararlanarak İran’ın güneyinde Fars (Şiraz) eyaleti ve
çevresinde yaşayan Kaşkay Türklerinin Birinci Dünya Savaşı sırasında verdikleri
mücadeleler, karşılaştıkları zorluk ve sıkıntılar dile getirilecektir. Bu bağlamda
İran’ın güney cephesinde Kaşkay Türklerinin yaşadığı coğrafya ve çevresinde
meydana gelen milli ayaklanmalar, İngiliz egemenliği, güneydeki polis ve
jandarma teşkilatlarının tutum ve davranışları, Kazerun savunması, Rahdari
antlaşması, Akçeşme savaşı, Şiraz’ın muhasara edilmesi, Abade ayaklanması ve
benzeri olaylar hakkında bazı bilgiler sunulacaktır.

Çalışmadan amaç, Birinci Dünya Savaşının yapıldığı bilindik bölge ve
cephelere göre adından söz edilmeyen veya çok az anılan Güney İran’da yaşayan
Kaşkay Türklerinin içinde bulunduğu coğrafyada meydana gelen Birinci Dünya
Savaşı sırasındaki olayları İranlı bir tarihçinin gözüyle genelde tüm
tarihçilere ve özelde ise Türk tarih araştırmacılarına duyurmak ve
hatırlatmaktır.

Anahtar Kelimeler

Birinci Dünya SavaĢı, Ġran, ġiraz

Kaynakça

• İrecî, Naserİl-e Qaşqayi der Ceng-e Cehani-ye Evvel, Tahran 1380/2001, İkinci baskı Kurtuluş, Rıza, “Zendler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 44, İstanbul 2013, s. 256-258 Moin, Mohammed , Ferhang-e Farsi, c. 5, Tehran 1371/1992, 8. Baskı, s. 674-675 Rahîmî, Esedollah Merdânî, Qaşqayi Sözlügü, Ferheng-e Logat ve Estelahat-e Torki Qaşqayi be Farsi, Entişarat-e Ensari, İran-Qom 1386/2007, s.15 Sümer, Faruk, “Abbas I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul 1988, s. 17-19 ___________, “Kaşkay”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, Ankara 2002, s. 20-22 Temizel, Ali, “Esedullah Merdânî Rahîmî ve İran’da Kaşkay Türkçesinin Öğretimine Dair Çalışmaları”, Erciyes Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1. Uluslararası Asya Dilleri ve Edebiyatları Sempozyumu, 5-6 Mayıs 2011, Bildiriler Kitabı, Yayına Hazırlayanlar: Ali Küçükler- Erdem Erinç, Kayseri 2011, s. 539-54