XIX. Yüzyıl Başlarında Edirne Mahkemesi ve Çalışma Düzeni

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 1, 142 - 169, 30.06.2018

Sadık Emre Karakuş

Öz

Bu
makalede, birçok Osmanlı kazasında bulunmayan özelliklere sahip Edirne Şer’î
Mahkemesinin XIX. yüzyıl başlarındaki durumu ve çalışma düzeni incelenmiştir.
Bariz bir vazife taksimine dayanan ve ihtisaslaşmış alt mahkemelerin olduğu bu
çalışma düzeninde, mahkeme kadroları ile kadı sicillerininde bu nizama uygun
bir biçimde şekillendiği ortaya çıkmıştır.

Teşekkül
eden teşkilatlanmanın en üstünde, çoğu zaman görevinin başında olan Edirne
kadıları ve ona bağlı olarak vazifelerini yerine getiren beş farklı alt mahkeme
bulunmaktaydı. Tespit edilen bu mahkemeler; ayrı naipler, kassamlar ve bazen de
başkâtipler tarafından idare edilen Bab Mahkemesi, Askerî Kassam Mahkemesi,
Beledî Kassam Mahkemesi, Çardak Mahkemesi ve Edirne’de bulunan Haremeyn-i
Şerifeyn Evkafına bağlı vakıfların işlerini yürütenHaremeyn Teftişi
Mahkemesiadlıalt mahkemelerden oluşurdu. Bu mahkemelerde görev yapan kâtipler
de çalıştıkları mahkemelere göre farklı isimlerle anılır, babadan oğula geçen
bir sistem dâhilinde görevlerini ifa ederlerdi.

Edirne
Mahkemesinde mukayyidlikle başlayan kâtiplik ve başkâtiplik süreçlerinin örnek
vakalar üzerinden tahkik edilmesi neticesinde,bu kadroların uzun süre altı-yedi
aile içinde kaldığı müşahede edilmiştir. Ayrıca birçoğu müderris sınıfından
olan kâtiplerin/başkâtiplerin, onlarca yıl Edirne Mahkemesinde görev yapmaları,
naipliğin dışında uhdelerine aldıkları nakibüleşraf kaymakamlığı, vakıf
yöneticilikleri gibi vazifeler ile şehrin tamamında gayet nüfuzlu bir konuma
sahip oldukları da anlaşılmıştır.

Araştırmaya esas tutulan
1785–1840 tarihleri arasında yine pek çok Osmanlı kazasından farklı olarak
Edirne’de birden fazla mahkeme binası olduğu görülmüş, üstelik bu binaların
kadıların kiracılık usulüyle tuttuğu farklı konaklar olmayıp yerleri sabit kamu
binaları olduğu tespit olunmuştur.

Anahtar Kelimeler

Edirne, Edirne Kadılığı, Mahkeme, Şer’î Mahkeme, Kadı, Şeriyye Sicili

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.): Edirne Şer’iyye Sicilleri (Edirne ŞS.):223; 225; 226; 230-A; 232; 234; 237; 238; 240; 243;244;245;246;247;249;250;252;253; 256;258;265;274;276;278;281; 294; 298;302;303;305; 311, 317, 320, 334, 343, 351, 361.Hatt-ı Hümayun (HAT.): 595-29196. Cevdet Adliye (C.ADL.): 9-600; 62-370. Nüfus Defterleri (NFS.d.): 4230. AHMED BÂDÎ EFENDİ; Riyâz-ı Belde-i Edirne-20. Yüzyıla Kadar Osmanlı Edirnesi, Haz: Niyazi Adıgüzel, Raşit Gündoğdu, 3 Cilt, Trakya Üniversitesi Yayınları No:148, İstanbul, 2014. AHMED CEVDET PAŞA; Târîh-i Cevdet, C.VII, 2. Tab’, Dersaadet, 1309. AHMED CEVDET PAŞA; Târîh-i Cevdet, Tertib-i Cedîd (C.1-12), 3 Cilt, Haz.: Sadık Emre Karakuş-Murat Babuçoğlu, TOBB Kültür Yayınları, Ankara, 2017. CİHAN, Ahmet; “Bir Osmanlı Kadısının Günlüğü/Gündelik Yaşamı: (Mekke Kadısı–1848)”, Osmanlı Araştırmaları, S. XXIV, İstanbul, 2004, s.99-126. ÇADIRCI, Musa; Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, 2. Baskı, TTK. Yayınları, Ankara, 1997. EDİRNE VİLAYET SALNAMESİ, H.1319 (M.1901-1902). ERGENÇ, Özer; XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Aralık, 2012. İPŞİRLİ, Mehmet; “Bab Mahkemesi”, TDVİA, C.IV, İstanbul, 1991, s.362. KARAKUŞ, Sadık Emre; 270 Nolu Edirne Şer’iyye Sicili (H.1216-1217/M.1801-1803), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ, 2011. KARAKUŞ, Sadık Emre; Osmanlı İdaresinde Edirne (1789-1839), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ, 2018. KAZANCIGİL, Ratip; Edirne Şehir Tarihi Kronolojisi (1300-1994), Edirne Valiliği Yayınları, İstanbul, 1999. ORAL, Onur; Edirne Kadıları, T.C. Edirne Valiliği Yay., İstanbul, 1999. ORTAYLI, İlber; Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Turhan Kitapevi, Ankara, 1994. ÖZDEMİR, Rifat; XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1998. PEREMECİ, Osman Nuri; Edirme Tarihi, Edirne ve Yöresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu Yayınları, İstanbul, 1939. RİFAT OSMAN; Edirne Rehnümâsı, Edine Vilayet Matbaası, Edirne, 1920. ŞÂNÎ-ZÂDE MEHMED ATAULLAH EFENDİ; Şânî-zâde Târîhi (1223-1237/1808-1821), Haz: Ziya Yılmazer, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul, 2008. ŞİMŞEK, Selami; Osmanlı’nın İkinci Başkenti Edirne’de Tasavvuf Kültürü, Buhara Yayınları, İstanbul, 2008. ŞİMŞEK, Selami;Edirneli Kabûlî Mustafa Efendi: Hayatı, Eserleri, Tasavvufi Görüşleri. TAKVİM-İ VEKAYİ, H.1248, defa 44. UNAN, Fahri; “Mevleviyet”, TDVİA, C.XXIX, Ankara, 2004, s.467-468. UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı; Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, TTK Basımevi, 3. Baskı, Ankara, 1988. YEROLYMPOS, Alexandra; Urban Transformations in theBalkans (1820-1920) Aspects of Balkan Town Planning andtheRemaking of Thessaloniki, University StudioPress, Thessaloniki, 1996. YEROLYMPOS, Alexandra; “A ContributiontotheTopography of 19th Century Adrianople”, Balkan Studies 34/1, Thessaloniki, 1993, p.49-72.