Anahatlarıyla Türkmen Şehri Telafer'in Tarihsel Geçmişi

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 1, 10 - 51, 30.07.2019

Abdulhalik Bakır Süleyman Pekin

Öz

Şehirlerin öyküsü esasında insanlığın öyküsüdür.
Hele bu şehir Telafer
ise Ortadoğu’da şekillenen büyük devletlerin de yükselme ve zayıflama öykülerinin
özeti gibidir.

Bu makalede Telafer'in adı ve anlamları, tarihî
coğrafyası, tarihsel geçmişi ki bunun içinde; İslam Öncesi, Araplar (İslam)
Dönemi, Arap Devletlerinin Türk Kolonizasyonu, Selçuklular ve Ardılları,
sonraki süreç (İlhanlılar, Celâyirliler, Sutaylılar, Karakoyunlular,
Timurlular, Akkoyunlular ve Safevîler Dönemleri), Osmanlılar ve İdarî
Teşkilatlanma gibi bölümler işlenmektedir.

Hem bolluk ve bereketin hem
de kan ve gözyaşının diyarı olan Mezopotamya veya diğer adıyla el-Cezîre
önümüzdeki zaman zarfında da böyle bir yazgını coğrafyası olmaya adaydır.
Sonraki süreç “Irak Türkmenlerinin Mazlum Şehri Telafer (Şehrin Modern Tarihi
ve Kültürüne Bir Bakış)” adlı başka bir makalede ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Irak, Telafer, Türkmen, Selçuklular, Osmanlılar

Kaynakça

• A. Kitap, Makale ve Bildiriler Altungök, Ahmet; Siyasi, İdari, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Açıdan Sâsânî Devleti (MS. 226-652), (Basılmamış Doktora Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, 2012. Ayabakan, Levent; “Kürt-Nasturi İlişkileri ve Ağa Petros’un ‘Özerk Asuri Devleti Projesi’ (1919-1923), SKAD (Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi), Cilt: I, Sayı: 1 (2015), Sayfa 49-76. Azimli, Mehmet; “Abbasiler Döneminde Türklerden Oluşturulan Ordu (Hassa Ordusu)”, Dicle Ünv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt IV, Sayı 2 (2002), Sayfa 34-41. Bakır, Abdulhalik; Seyhun Şahin, Türk Kültürü Işığında Bağdat ve Samarra Şehirlerinin Abbasî Dönemi Mimami Özellikleri, Irak Coğrafyasında Türk Varlığı ve Kültürü Sempozyumu, 18-19 Mayıs 2012/Bilecik, (Haz. Prof. Dr. Abdulhalik Bakır, Prof. Dr. Suphi Saatçi, Prof. Dr. Ali İhsan Öbek), Bilecik, 2014, s. 1-30. Bakır, Abdulhalik; "Ortaçağ Irak'ında Türk Varlığı ve Kültürünün Yaygınlaşmasını Kolaylaştıran Faktörler", Uluslararası Tarihte ve Günümüzde Ortadoğu'da Türkmenler (Irak, İran, Suriye) Sempozyumu, 8-10 Mayıs 2014-Bilecik, (Ed. Prof. Dr. Abdulhalik Bakır, Yrd. Doç. Dr. Ahmet Altungök), Biecik, Aralık-2016, s. 1-32. Bakır, Abdulhalik; "Kûtü'l-Amâre Adı ve Tarihsel Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme", Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Oğuz-Türkmen Araştırmaları Merkezi Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, I, 1, Aralık 2017, s. 13-28. Bakır, Abdulhalik; Nuray Arabacı, "Ortaçağ el-Cezîre Bölgesinin Stratejik Şehri Nusaybin", Cappadocia Journal of History Social Sciences, Vol.10, April 2018, p. 36-59. Bakır, Abdulhalik; Süleyman Pekin, "Irak Türkmenlerinin Mazlum Şehri Telafer (Şehrin Modern Tarihi ve Kültürüne Bir Bakış)", Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Oğuz Türkmen Araştırma ve Uygulama Merkezi Oğuz Türkmen Araştırmaları Dergisi, II, 1, 2018, Haziran, s. 64-117. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Musul Kerkük ile İlgili Arşiv Belgeleri (1525-1919), Yayın Nu: 11, Proje Yön: İsmet Binark, Ankara 1993. el-Batâyine, Muhammed Dayfallah; Arap kökenli Hıristiyanlar ve İslam Fetihleri İle Olan İlişkileri, (Çev. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008, s. 271-340. Bayatlı, Nilüfer; “Türkmen Şehri Olan Gazi Telâfer’in Tarihçesi”, XV. Türk Tarih Kongresi (Eylül 2006), Cilt 4, Kısım I, TTK, Ankara 2010, s. 951-959. Bayramov, Kakajan; "Türkmenler için İnşa Edilen Kent: Samarra", Irak Coğrafyasında Türk Varlığı ve Kültürü Sempozyumu, 18-19 Mayıs 2012/Bilecik, (Haz. Prof. Dr. Abdulhalik Bakır, Prof. Dr. Suphi Saatçi, Prof. Dr. Ali İhsan Öbek), Bilecik, 2014, s. 425-441. el-Belâzurî, Ahmed b. Câbir b. Dâvud; Fütûhu'l-Büldân (Ülkelerin Fetihleri), (Çev. Prof. Dr. Mustafa Fayda), Ankara, 1987. Beysanoğlu, Şevket; Anıtları ve Kitâbeleri ile Diyarbakır Tarihi, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi, Ankara 1996. Burslan, Kıvameddin (Çeviren); Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, TTK, 3. Baskı, Ankara 2016. Cici, Recep, Osmanlı Dönemi İslâm Hukuku Çalışmaları, Arasta Yayınları, Bursa 2001. Ciner, Osman, el-Makdisî’nin Ahsenü’t-Tekâsîm fî Ma’rifeti’l-Ekâlîm İsimli Eserinin Değerlendirilmesi ve Türkçe Tercemesi, Y. Lisans Tezi, FSM Vakıf Üniversitesi,, İstanbul 2018. Çetinoğlu, Oğuz, Türkmenname, Bilgeoğuz yayınları, İstanbul 2013. Çevik, Adnan, Ortaçağ İslam Coğrafyacılarına Göre el-Cezîre ve İdari Taksimatı, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, XXXIII (2009), s. 35-64. Dakuklu, Muhammed Horşid; "Telafer İlçesi", KardaşlıkDergisi, c. 9, S. 8, Bağdat, Aralık 1969, s. 26-27. Demirci, Fazıl; Irak Türklerinin Dünü ve Bugünü, Ankara, 1991. ed-Divecî, Said; Târihü'l-Mevsıl, Musul, 1982. Duman, Bilgay; “Telafer Kronolojisi”, Ortadoğu Analiz, Yıl 1, Sayı 5 (Mayıs 2009), Sayfa 37-38. el-Erbilî, Hüsam Davud Hıdır; et-Türk ve't-Tâihu't-Türkî fi'l-'Îrâk, Erbil, 2018. Eskikurt, Adnan; Musul Atabeyliği (Zengîlerin Son Devri ve Lü‘lü‘ Ailesi), Çamlıca Basım-Yayın, İstanbul 2014. Faysal, Şukri; Hareketü'l-Fethi'l-İslâmî fi'l-Karni'l-Evvel, Beyrut, 1952. Gökdağ, B. Atsız; “Orta Doğu’daki Türk Varlığı”, Yeni Türkiye Dergisi, Sayı 82 (Ocak-Haziran 2016), Ortadoğu Özel Sayısı-I, Sayfa 151-166. Güzel, Hasan Celal; “Ortadoğu’da Türkmen Varlığı”, Ortadoğu Türkmenleri Sempozyumu, ORSAM Tutanakları, No: 35 (Eylül 2014), s. 29-39. Halife b. Hayyat; Halife b. Hayyat Tarihi, (Çev. Prof. Dr. Abdulhalik Bakır), Ankara, 2008. el-Hasenî, es-Seyyid Abdurrezzak; el-'Îrâk Kadîmen ve Hadîsen, Beyrut, 1971. Hattâb, Mahmud Şît; Kâdetü Fethi Bilâdi' Fâris (İran), Beyrut, 1974. Hazar, Mehmet; “Irak Türklerinin Dünü ve Türkçesi”, Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları, Volume 2/2 Spring 2007, Sayfa 358-364. İbn Şeddâd, İzüddin Muhammed b. Ali b. İbrahim; el-A'lâku'l-Hatîre fi Zikri Ümerâi'ş-Şâm ve'l-Cezîre, (Thk. Yahya Abbâde), Dımaşk, 1928. İbnu'l-Belhî, Farsnâme, (Çev. Abdulhalik Bakır, Ahmet Altungök), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008, s. 23-148. İbn’ül Esîr, Ali b. Ebi'l-Kerm Muhammed b. Muhammed b. Abdulkerîm b. Abduvâhid eş-Şeybanî el-Cezerî, el-Kâmil fi’t-Târih, (Çev: A.Ağırakça), c. 7, s. 278-302-386-392-394, Bahar Yay., İstanbul 1991. İbnu'l-Esîr, Ali b. Ebi'l-Kerm Muhammed b. Muhammed b. Abdulkerîm b. Abduvâhid eş-Şeybanî el-Cezerî; Târîhu'l-Bâhir fi'd-Devleti'l-Atabekiyye (bi'lMavsil), (Thk. Abdulkâdir Ahmed Tuleymât), Kahire, 1963. el-İstahrî, Ebu İshak İbrahim b. Muhammed el-Fârisî; Mesâliku'l-Memâlik, Leiden, 1927. Kafesoğlu, İbrahim, Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araştırmalar, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2014. Kavak, Abdülcebbar, Kuzey Irak’ta Tasavvuf ve Tarikatlar, Akademiar Dergisi, 2017/2, s. 15-54. Kılıç, Remzi; “Kerkük ve Musul’un Tarihî Coğrafyası”, TÜBAR, Sayı 28 (Güz 2010), Sayfa 245-259. Kuşçuoğlu, Ahmed; "Azvâ' min Kurâ ve Müdün Ninava et-Târihiyye", Mecelletü'l-Ahâ', c. 14, S. 5, Bağdat, Eylül-1974, s. 11-12. Mağribî, Muhammed Ali; Ebu Bekr es-Sıddîk Halifetü Resûli'l-Lâh; Cidde, 1983. el-Mukaddesî, Muhammed b. Ahmed; İslâm Coğrafyası (Ahsenü't-Takâsîm), (Çev. Ahsen Batur), İstanbul, 2015. Niray, Nasır; “Sâsânî İmparatorluğu’nun Devlet Yapısı Üzerine Bir İnceleme”, Muğla Ünv. SBE Dergisi, Sayı 5 (Bahar 2001), Sayfa 1-28. Niyayiş, Ümid; Altaylardan Sehendimize(Türk Medeniyetleri Tarihi), C. I, Tahran, 1382. Özdemir, Mehmet Nadir; “Abbasi Halifesi Mu’tasım’ın Ordusunda Bulunan Türklerin ‘Köle’ Olup Olmadığı Meselesi”, Selçuk Ünv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 18 (2005), Sayfa 211-230. Özkan, Selim Hilmi; “Osmanlı İdaresinde Telafer”, Türk Dünyası Araştırmaları, Yıl 32, Sayı 184 (Şubat 2010), Sayfa 79-94. Özkan, Selim Hilmi; “Telafer’in Stratejik Önemi ve Türkmenler”, Avrasya Etüdleri, Yıl 15, Sayı 36 (2009/2), Sayfa 137-155. Refik, Ahmed; Büyük Tarih-i Umumî, c. 5, İstanbul 1328 Richards, Donald S.,The Annals of the Saljuq Turks: Selections from al-Kamil fi'l-Ta'rikh of Ibn al-Athir, Routledge Published, s. 20, New York 2002 Saatçi, Suphi; Tarihi Gelişim İçinde Irak'ta Türk Varlığı, İstanbul, 1996. Saatçi, Suphi; el-Kabâil ve'l-Aşâir et-Türkmâniyye fi'l-'Îrâk ve Menâtık Süknâhüm, (Trc. Erşed el-Hürmüzî), Karkûk, 2010. Sarıçam, İbrahim, Hz. Muhammed (SAV)’in Peygamber Olarak Gönderildiği Ortam, Diyanet İlmi Dergi /Özel Sayı, Ankara 2003, s. 1-32. Sevim, Ali; Suriye,Filistin Selçuklu Devleti Tarihi, TTK, Ankara 1989. Strange, Guy Le.;Büldânu'l-Hilâfeti'ş-Şarkiyye, Arp. Trc. Beşîr Fransis-Gorgis Avvad), Beyrut, 1985. eş-Şerîfu'l-İdrisî, Ebî Abdallah Muhammed b. Muhammed b. Abdullah b. İdrîs el-Hammûdî el-Hasenî; Nüzhetü'l-Müştâk fi İhtiraki'l-Âfâk, Beyrut, 1989. Şeyhü'r-Rebve, Şemsüddin Ebî Abdillah Muhammed b. Ebî Tâlib el-Ensârî ed-Dımaşkî; Nuhbetü'd-Dehr fi Acâibi'l-Berr ve'l-Bahr, Beyrut, 1988. et-Taberî, Tarih-i Taberî, Çev: M. Faruk Gürtunca, Sağlam Yayınları, İstanbul 1992. Telaferli, Ziya; “Telafer’de Toplumsal ve Ekonomik Yaşam”, Ortadoğu Analiz, Yıl 1, Sayı 7-8 (Temmuz-Ağustos 2009), s. 109-113. Tufantoz, Abdurrahim; “Bir Yaz Yağmuru: Arslan Yabgu Oğuzları’nın Diyarbekir’i İstilâsı (432-435/1041-1044)”, I.Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, 20-22 Mayıs 2004, Diyarbakır Valiliği, s. 153-160. Yakut el-Hamavî, Şihabeddin Ebî Abdillah Yakut b. Abdillah er-Rûmî el-Bağdadî; Mu'cemu'l-Büldân; Beyrut, (Trz.). Yaz, Arafat, “Mervâni Emiri Nasrü’d-Devle Ahmed b.Mervân Dönemi Devlet Sınırları”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017/1, c. XIX, S. 1, s. 179-180. Yazıcı, Nevin-Özdağ, Ümit; “Irak’ta Direnen Bir Türkmen Kenti: Telafer”, Irak Coğrafyasında Türk Varlığı ve Kültürü Sempozyumu, BŞEÜ Yayınları, Bilecik 2014, s. 204-205. Yiğit, Ali; "Irak'ta Türklerin Yaşadığı Bölgeler", Irak Coğrafyasında Türk Varlığı ve Kültürü Sempozyumu, 18-19 Mayıs 2012/Bilecik, (Haz. Prof. Dr. Abdulhalik Bakır, Prof. Dr. Suphi Saatçi, Prof. Dr. Ali İhsan Öbek), Bilecik, 2014, s. 184-202. Sandıkçı, S. Kemal, İbnu’l-Esir Kardeşler, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1992/6, s. 61-78. Yürekli, Tülay; “İlhanlılar Döneminde Musul’da Siyasi ve Ekonomik Durum”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), Sayı 50 (2013), Sayfa 224-233. ez-Zâbit, Şâkir Sâbır; Târihu'l-Münaza'ât ve'l-Hurûb Beyne'l-'Îrâk ve İran, Bağdad, 1984. Zehtâbî, Muhammed Taki; İran Türklerinin Eski Tarihi, Tebriz (Trz.). B. Ansiklopedi Maddeleri Alptekin, Coşkun; MEB İslam Ansiklopedisi, “Zengî” Maddesi, İstanbul 1979, C. 13, s. 526-532. Apak, Adem, “Tay (Benî Tay)” Maddesi, DİA, İstanbul, 2011, C. 40, s. 187-188. Bezer, Gülay Öğün; TDV. İslam Ansiklopedisi “Ukaylî” Maddesi, İstanbul 1993, C. 42, s. 59-61. Bezer, Gülay Öğün; TDV İslam Ansiklopedisi, “Zengîler” Maddesi, İstanbul 1993, C. 30, s. 268-272. Darkot, Besim; MEBİA, “Musul” Maddesi (II. kısım), İstanbul 1979, C. 8, s. 741-744. Esko Naskalı, TDV İslam Ansiklopedisi, Sâsânîler Maddesi, İstanbul 1993, C. 36, s. 174-176. Gündüz, Ahmet, TDV İslam Ansiklopedisi, Şehrizor, Maddesi, İstanbul, 2010, C. 38, s. 473-474. Honigmann, Ernst; MEB İslam Ansiklopedisi, Musul Maddesi, İstanbul 1979, C. 8, s. 738-741. Kök, Bahattin; TDV İslam Ansiklopedisi, “Nûreddin Zengî, Mahmud” Maddesi, İstanbul 1993, C. 33, s. 259-262. Kök, Bahattin; TDV İslam Ansiklopedisi, “Lü‘lü‘, Bedreddin” Maddesi, İstanbul 1993, C. 27, s. 257-258. Kurt, Hasan;TDV İslâm Ansiklopedisi, Mervân II Madddesi, Ankara, 2004, C. 29. s. 227-229. Küçükaşçı, M. Sabri, “Kinde (Benî Kinde” Maddesi, DİA, Ankara 2002, C. 26, s. 37-38. Özaydın, Abdülkerim; TDV İslam Ansiklopedisi, “Muhammed Tapar” Maddesi, İstanbul 1993, C. 30, s 579-581. Es-Sakkar, Sami; TDV İslam Ansiklopedisi, “Musul” Maddesi, İstanbul 1993, C. 31, s. 361-363. Spuler, Bertold; MEBİA, “İlhanlılar” Maddesi, İstanbul 1979, C. 5, Kısım II, s. 967-971. Sümer, Faruk; TDV İslam Ansiklopedisi, “Karakoyunlular” Maddesi, İstanbul 1993, C. 24, s. 434-438. Sümer, Faruk; TDV İslam Ansiklopedisi, “Akkoyunlular” Maddesi, İstanbul 1993, C. 2, s. 270-274. Şeşen, Ramazan; TDV İslam Ansiklopedisi, “Selâhaddîn-i Eyyübî” Maddesi, İstanbul 1993, C. 36, s. 337-340. Şeşen, Ramazan; TDVİslam ansiklopedisi, “Eyyübîler” Maddesi, İstanbul 1993, C. 12, s. 20-31. Tomar, Yusuf Cengiz, “el-Melikü’n-Nâsır” Maddesi, DİA, Ankara, 2004, C. 29; s. 78-79. Önkal, Ahmet, “Kays Aylân (Benî Kays Aylan)” Maddesi, DİA, Ankara, 2002, C. 25, s. 91-92 Ürekli, Muzaffer; TDV İslam Ansiklopedisi, “Celâyirliler” Maddesi, İstanbul 1993, C. 7, s. 264-265. Yınanç, Mükrimin H.;MEBİA, “Diyarbekir” Maddesi (Diyarbekir Şehir ve Bölgesindeki Vuku‘ât’ın Tarihi), İstanbul 1979, C. 3, s. 605-625. Yınanç, Mükrimin H.;MEBİA, “Celâyir” Maddesi, İstanbul 1979, C. 3, s. 64-65. Yuvalı, Abdülkadir; TDV İslam Ansiklopedisi, “İlhanlılar” Maddesi, İstanbul 1993, C. 22, s. 102-105. C. İnternet Siteleri http://arsiv.ntv.com http://benermogulkoc.blogcu.com http://dergiler.ankara.edu.tr http://dunyaturkmenler.ucoz.com https://en.wiktionary.org http://fahroz27.blogspot.com http://globalresourcesnews.com http://nedir.ileilgili.org http://osmanlica.ihya. org http://remzikilic.com http://terrasus.com www.acikistihbarat.com www.aljazeera.com www.frmtr.com www.guncelmeydan.com https://www.haberler.com www.ingilizceosmanlica.com www.ismininanlami.gen.tr www.mepanews.com www.oryxpetroleum.com www.suriyegercekleri.com www.tanis turkmen.nl www.tarihtarih.com www.turkmensitesi.com www.tyb.org.tr