Çağatay Hanlığı’nın Sosyal ve Kültürel Yapısı Üzerine

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 56 - 80, 30.06.2025

Fatih Orta

Öz

Çağatay Hanlığı, Türkistan’da kurulan ve bu bölgesi idaren bir Moğol devletidir. Kurulduğu bölge itibariyle zaman içerisinde Moğol kimliğinde değişimler yaşamıştır. Moğollar yerleşik hayata karşı olumsuz yaklaşsalar da Çağatay hükümdarları bir süre sonra Türkistan’daki şehir kültüründen etkilenmiştir. Bu durum, on dördüncü asrın ortalarında, Çağataylıların başta din ve dil olmak üzere çeşitli alanlarda bir dönüşüm geçirmesine neden olmuştur. Bu makalede Çağatay Hanlığı’ndaki nüfus yapısı, aristokrasinin durumu, kadınların idare ve toplumsal hayattaki konumu, şehircilik anlayışı, dini hayat ve dil gibi alanlarda sosyal ve kültürel yapının temel özellikleri üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Hanlığı , Moğol , Din , Şehircilik , Türkistan

Kaynakça

• Akkuş, Mustafa, Moğollarda Din ve Siyaset, Çizgi Kitabevi, Konya, 2020.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa, Çev. Mürsel Öztürk,TTK, Ankara, 2022. Argunşah, Mustafa, “Çağatay Türkçesi”, Yeni Türkiye, S. 55, 2013.
• Atwood, Christopher, Encyclopedia of Mongolia and Mongol Empire, Facts on File, New York, 2004.
• Avirmed, Enkhbat, “Göçebe Toplumda Aile Üyelerinin Rolü”, Yörükler, Ed. İlhan Şahin, Aymira Taşbaş, Erhan Taşbaş, Osmangazi Belediyesi Yayınları, Bursa, 2022.
• Beyânî, Şirin, Moğol Dönemi İran’ında Kadın, Çev. Mustafa Uyar, TTK, Ankara, 2015.
• Biran, Michal, “Culture and Cross-Cultural Contacts in Chaghadaid Realm (1220-1370)”, Chronica, S. 7-8, 2007.
• Biran, Michal, “The Chaghataids and Islam: The Conversion of Tarmashirin Khan (1331-34)”, Journal of American Oriental Society, C. 122, S. 4, 2002.
• Bretschineider, Emil, “Moğol İmparatorluğu Devri”, Çev. Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarına Göre Türkistan Şehirleri, Haz. Kürşat Yıldırım, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2013.
• Camal al-Karşi, Mulhakat Bi-s-Surah, Ş. H. Vahidova, B. B. Aminova, Dayk Press, Almatı, 2005.
• Çakan, Varis, “Uygur Türklerinin Moğol İmparatorluğundaki Rolü”, Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, C. 3, S. 3, 2019.
• Çehoviç, O. D., Buharskiye Dokumenti XIV Veka. Akademiya Nauk Uzbekskoy SSR, Taşkent, 1965. Çelik, Muhammed Bilal, “Cengizli Hakimiyet Anlayışını Değiştirme Girişimleri: Kongrat Hive Hanlığı Örneği”, Akademik İncelemeler, C. 2, S. 1, 2007.
• Danuu, Ankhbayar, Rinçinkhorol, Möhtulga, Çagadayn Uls, Steppe Pablişin, Ulanbator, 2019.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi II, Çev. Sait Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2000.
• Ebülgazi Bahadır Han, Şecere-i Türk & Türk’ün Soyağacı, Haz. Arif Acaloğlu, Selenge Yayınları, İstanbul, 2020. Eckmann, Janos, “Çağatay Dili Hakkında Notlar”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı, 1958.
• Egorov, Vadim Leonidoviç, Altın Orda’nın Tarihi Coğrafyası, Çev. Alihan Büyükçolak, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2020.
• Elverskog, Johan, Buddhism and Islam on the Silk Road, University of Pennsylvania Press, Philadelphia-Oxford, 2010.
• Golden, Peter B., Dünya Tarihinde Orta Asya, Çev. Yahya Kemal Taştan, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2015. Gömeç, Saadettin Yağmur, Uygur Türkleri Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara, 2015.
• Hamdullah Müstevfi-yi Kazvinî, Tarih-i Güzide, Çev. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara, 2018.
• Hayit, Baymirza, Türkistan & Rusya ile Çin Arasında, Çev. Abdülkadir Sadak, Otağ Yayınları, Ankara, 1975. Haykıran, Kemal, Moğollar Zamanında Yakındoğu, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2016.
• Hodong, Kim, “Formation and Changes of Uluses in the Mongol Empire”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, S. 62, 2019.
• Hope, Michael, “The Middle Empire”, The Mongol World, Ed. Timothy May, Michael Hope, Routledge, New York, 2022.
• İbn Arabşah, Acaibu’l-Makdur (Bozkırdan Gelen Bela), Çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2012. Jackson, Peter, “From Ulus to Khanate: The Making of the Mongol States c. 1220 - c. 1290.”, The Mongol Empire and Its Legacy, Ed. Reuven Amitai Press, David Morgan, Brill, Leiden-Boston-Köln, 1999.
• Jackson, Peter, Moğollar ve İslam Dünyası, Çev. Ali Fahri Doğan, Selenge Yayınları, İstanbul, 2022.
• Kadı Ahmed Gaffari Kazvinî, Tarih-i Cihan-Ârâ, Nşr. Hasan Niraki, Kitabfuruşi Hafız, Tahran, 1342.
• Kafalı, Mustafa, Çağatay Hanlığı (1220-1345), Berikan Yayınevi, Ankara, 2005.
• Kaya, Çetin, “Cengiz Han’ın Kızları ve Yapmış Oldukları Evlilikler”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 11, S. 22, 2021.
• Kaya, Çetin, Çağatay Hanlığı-Büyük Moğol Kağanlığı Arasındaki Siyasi İlişkiler (Başlangıcından 1320 Yılına Kadar), Post Yayınevi, İstanbul, 2023.
• Khazanov, Anatoly, Göçebe ve Dış Dünya, Çev. Ömer Suveren, Doğu Kütüphanesi, İstanbul, 2015.
• Kitapçı, Zekeriya, Türk Moğol Boyları Arasında İslamiyet, Yedikubbe Yayınları, Konya, 2013.
• Lane, George, Daily Life in the Mongol Empire, Greenwood Press, Connecticut-London, 2006.
• Ligeti, Lajos, Bilinmeyen İç Asya, Çev. Sadrettin Karatay, TDK, Ankara, 2011.
• Matsui, Dai, “A Mongolia Decree from Chaghadaid Khanate Discovered of Dunhuang”, Aspects of Researh intro Central Asian Buddhism: In Memorial Kōgi Kudara, Ed. Peter Zieme, Brepol Publishers, Turnhout, 2008.
• May, Timothy, “Commercial Queen: Mongolian Khatuns and the Silk Road”, Journal of Royal Asiatic Society, C. 26, S. 1-2, 2016.
• May, Timothy, “The Relationship Between Sufis and Inner Asian Ruling Elites”, Southeast Review of Asian Studies, S. 30, 2008.
• Minhâc-ı Sirâc el-Cüzcânî, Tabakât-ı Nâsırî & Moğol İstilasına Dair Kayıtlar, Çev. Mustafa Uyar, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2016.
• Mirza Haydar Duğlat, Tarih-i Reşidi & Geride Bıraktıklarımızım Hikayesi, Çev. Osman Karatay, Selenge Yayınları, İstanbul, 2006.
• Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Ahmet Temir, TTK, Ankara, 2016.
• Mu’îneddîn Natanzî, Müntehabü’t-Tevarih-i Mu’înî, Nşr. Jean Aubin, Kitabfuruşi Hayyam, Tahran, 1336. Muhammed Benâkitî, Tarih-i Benâkitî, Nşr. Cafer Şear, Tahran, 1348.
• Nicola, Bruno de, “The Queen of the Chaghatayids: Orghina Khatun and the Role of Central Asia”, Journal of Royal Asiatic Society, C. 26, S. 1-2, 2016.
• Nizamüddin Şâmî, Zafernâme, Çev. Necati Lugal, TTK, Ankara, 1987.
• O’kane, Bernard, “Chaghatai Architecture and the Tomb of Tughluq Temür at Almaliq”, Muqarnas, C. 21, 2004.
• Özyetgin, Melek, İslam Öncesi Uygurlarda Toprak Hukuku, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2014. Plano Carpinili Johannes, Tatarlar Olarak Andığımız Moğolların Tarihi, Çev. Altay Tayfun Özcan, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2022.
• Raşid ad-din, Şuab-ı Pancgana, Ed. İlnur Mirgaliyev, İstitut İstorii İm. Ş. Mercani, Kazan, 2019.
• Ricoldus de Monte Crucis, Doğu Seyahatnamesi, Çev. Ahmet Deniz Altunbaş, Kronik Kitap, İstanbul, 2018.
• Roux, Jean Paul, Moğol İmparatorluğu Tarihi, Çev. Aykut Kazancıgil, Ayşe Bereket, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2000.
• Ruysbroeckli Willem, Mengü Han’ın Sarayına Yolculuk, Çev. Zülal Kılıç, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2010. Ryan, James, “Preaching Christianity along Silk Route: Missionary Outposts in the Tartar ‘Middle Kingdom’ in the Fourteenth Century”, Journal of Early Modern History, C. 2, S. 4, 1998.
• Schamiloglu, Uly, “Karışımın Güzellikleri”, Çev. Ali Berktay, Semerkand 1400-1500 & Timur’un Vaha Kenti: Bir İmparatorluğun ve Bir Rönesansın Kalbi, Der. Vincent Fourniau, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
• Shao Hung, “Meng ta pei lu, Moğol Tatarlarının Umumi Tarihi”, Cengiz İmparatorluğu Hakkında İlk Tarih Kayıtları, Çev. Ankhbayar Danuu, Haz. Mustafa Uyar, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2012.
• Subaşı, Ömer, Moğollarda Kadın, Evlilik ve Dış Siyaset, Selenge Yayınları, İstanbul, 2021.
• Şeyh Muhammed Bek b. Yar Muhammed b. Hoca Muhammed, Tarihi Selatîn-i Tatar, Çev. M. Akif Erdoğru, Ayşe Değerli, Selenge Yayınları, İstanbul, 2020.
• Şihabeddin b. Fazllullah El-Ömeri, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duydukları, Çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2014.
• Togan, İsenbike, “Günümüz Tarih Yazımında Çingis Han ve Moğollar”, Tarih ve Kurgu, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2022.
• Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1981.
• Ulaşova, Sevinç “Çağatay Hanlığı’nda Etnik Cereyanlar”, VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildirileri (30 Eylül-04 Ekim 2013), C. 4, Ed. Mustafa Özkan, Enfel Doğan, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2013.
• Uyar, Mustafa, “Moğolların İslamlaşmasında Türk Unsurların ve Türk Din Anlayışının Rolü Üzerine”, Yücel Özkaya’ya Armağan Yazılar, Ed. Hamiyet Sezer Feyzioğlu, Hel Yayınları, Ankara, 2015.
• V. V. Barthold, Moğol İstilası Devrinde Türkistan, Çev. Seniha Sami Moralı, Haz. Gülnar Kara, TTK, Ankara, 2000.
• Vassaf, Tahrir-i Tarih-i Vassaf, Nşr. A. M. Ayeti, İntişarat-ı Bonyad-ı Ferheng-i İran, Tahran, 1346.
• Vladimirtsov, Boris Yakovleviç, Moğolların İçtimaî Teşkilâtı, Çev. Abdülkadir İnan, TTK, Ankara, 1995.
• Weatherford, Jack, Cengiz Han ve Modern Dünyayı Anlamak, Çev. Şermin Kaleli, Kronik Kitap, İstanbul, 2018.
• Yılmaz, Bilen, Moğolların Türkistan Fethi, Astana Yayınları, Ankara, 2020.