Bizans’tan Osmanlıya Anadolu’da Heterodoks inanışlar: ‘öteki’ dindarlığın ortak doğası üzerine (650–1600)

Yıl 2012, Sayı: 31, 1 - 40, 01.05.2012

Resul Ay

https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000589

Öz

Anahtar Kelimeler

-

Bizans’tan Osmanlıya Anadolu’da Heterodoks inanışlar: ‘öteki’ dindarlığın ortak doğası üzerine (650–1600)

Öz

Bizans ve Osmanlı dönemlerinde Anadolu’da önce Hıristiyanlık sonra da İslam dininin Ortodoks yorumlarına karşı alternatif yorumlar veya alternatif dindarlık modelleri ortaya koyan irili ufaklı pek çok inanç grupları vardı. Bu inanç grupları mensup oldukları dinin kimliğini muhafaza etmekle birlikte diğer dinin heterodoksisiyle daha çok benzeştikleri, hem muhteva bakımından hem de daha belirgin olarak ortodoksiye karşı takındıkları tavır ve tutum, ortodoksiyle ilişki biçimleri ve nihayetinde siyasi otoriteyle çatışmacı ilişkileri bakımından ortak bir tip görüntüsü sergiledikleri fark edilmektedir. Bu çalışma her iki heterodoks inanç gruplarının ortak doğasını tespit etmeye, seçilen temalar üzerinden onların ortak tarihsel bir tipolojisini oluşturmaya çalışmaktadır. En tipik yanlarını oluşturan senkretik özellikleri onları muhteva bakımından da birbirine yaklaştıran husustur. Enkarnasyon, Güneş ve tabiat kültü, ezoterik yaklaşımlar ve kısmen de düalizmin etkilerini yansıtmaları bu kapsamda dikkat çeken paralelliklerdir. Merkezi kurumsal inanışı kaynaktan bir kopuş veya yanlış yorumlama iddiasıyla eleştirip, hatta neredeyse bütün uygulamalarını reddederek, ilahi kaynaklı sözlere ve amellere daha deruni anlamlar yükleme arayışı da diğer benzerliklerini oluşturmaktadır. Sırf bu tutumları itibariyle veya siyasi düzen için bir tehdit olarak görülmeleri sebebiyle siyasi otoriteyle sürekli bir çatışma hali de onların bir başka tipik yanını oluşturur

Anahtar Kelimeler

Heterodoksi, Alevi-Kızılbaş, Bektaşiler, Kalenderiler, Paulikanlar, Tondrakiler, düalizm, enkarnasyon, senkretizm

Kaynakça

• ALEXANDER, Paul J., “Religious Persecution and Resistance in the Byzantine Empire of the Eight and Ninth Centuries: Methods and Justifications” Speculum 52/2(1977), s. 238–264.
• ANNA KOMNENA, Alexiad: Anadolu’da ve Balkan Yarımadası’nda İmparator Alexios Komnenos Dönemi’nin Tarihi, Çev. Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1996.
• ARPEE, Byleon, A History of Armenian Christianity (From the Beginning to Our Own,Times, New York 1946.
• AY, Resul, Anadolu’da Derviş ve Toplum (13-15. Yüzyıllar), Kitap Yayınevi, İstanbul 2008.
• AY, Resul, “Sufi Shayks and Society in Thirteenth and Fifteenth Century Anatolia: Spiritual Influenc and Rivalry” Journal of Islamic Studies, 24 (1) (2013):1-24,
• BALIVET, Michel, Şeyh Bedreddin, Tasavvuf ve İsyan, Tarih Vakfı Yurt Yay., Çev. Ela Güntekin, İstanbul 2000.
• BARKAN, Ömer Lütfü, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler” Vakıflar Dergisi II (1942).
• BAYRAMOĞLU, Fuat, Hacı Bayram-ı Veli, Yaşamı-Soyu-Vakfı, cilt I, TTK, Ankara 1989.
• CONYBEARE, Fred C. M. A., “The Philosophical Aspects of the Doctrine of Dvine Incarnation” The Jewish Quartely Reviews, vol. 7, No. 4 (Jul. 1895).
• CONYBEARE, Fred C. M. A., The Key of Truth: A Manual of the Paulician Church of Armenia, At the Clarendon Pres, Oxford 1898.
• DADOYAN, Seta B., The Fatimid Armenians: Cultural and Political Interaction in the Near East, Brill, Leiden 1997.
• DUYMAZ, Ali, H.İbrahim. Şahin, “Kaz Dağlarında Dağ, Ağaç ve Ocak Kültü Üzerine İnanış ve Uygulamalar” Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XI/19 (2008), s. 116-126.
• ERÖZ, Mehmet, Türkiye’de Alevîlik Bektaşîlik, Otağ matbaacılık, İstanbul 1977.
• GARSOIAN, Nina G., The Paulician Heresy, A Study of the Origin and Development of Paulicianism in Armenia and the Eastern Provinces of the Byzantine Empire, Mouton & Cor, The Hague 1967.
• GARSOIAN, Nina G., “Byzantine Heresy. A Reinterpretation” Armenia Between byzantium and the Sasanians (ed. N.G. Garsoian), Variorum Reprints, London 1985.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki, Yunus Emre ve Tasavvuf, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992.
• GÖLPINARLI, Abdülbâki, Alevî Bektaşî Nefesleri, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1992.
• GÜZEL, Abdurrahman, Kaygusuz Abdal, Kültür Bakanlığı yay., Ankara 1981.
• HAMILTON, Janet- Bernard Hamilton, Barış Baysal, (yayına Hazırlayanlar): Bizanslı Heretiklerin Tarihi Bizans Dünyasında Hıristiyan Düalist Heretikler (650–1405), Çev. Barış Baysal, Kalkedon yay. İstanbul 2010.
• IŞIK, Ramazan, “Türklerde Ağaçla İlgili İnanışlar ve Bunlara Bağlı Kültler” Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9: 2 (2004), s. 89-106.
• KARAMUSTAFA, Ahmet T., Tanrının Kural Tanımaz Kulları, İslam Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550), Çev. Ruşen Sezer, YKY, İstanbul 2008.
• KAYGUSUZ ABDAL, Dilgüşa, Haz. Abdurrahman Güzel, Kültür Bak. Yay., Ankara 1987.
• KAYGUSUZ ABDAL, Saraynâme, Haz. A. Güzel, Kültür Bak. Yay, Ankara 1989.
• KAYGUSUZ ABDAL, (Alâeddin Gaybî)Menakıbnamesi, Haz. Abdurrahman Güzel, TTK, Ankara 1999.
• KÜBRA, Necmüddin, Tasavvufî Hayat- Usulu aşere, Risale ile’l-hâim, Fevâihu’l-cemâl, Haz. Mustafa Kara, İstanbul 1996.
• KÜÇÜK ABDAL, Otman Baba Vilâyetnamesi, Milli Kütüphane, Mikrofilm Arş. No: A- 4985,1976. (yeni harflerle basımı: Vilayetnâme-i Şahi: Göçek Abdal, (yay. Şevki Koca), Bektaşi Kültür Derneği, 2002).
• LOOS, Milan, Dualist Heresy in the Middle Ages, Czechoslavak Academy of Sciences, Prague 1974.
• MELIKOFF, Irene, Uyur idik Uyardılar, Alevîlik-Bektaşîlik Araştırmaları, Çev. Turan Alptekin, Cem yay., İstanbul 1994.
• MELIKOFF, Irene, “İlk Osmanlıların Toplumsal Kökeni” Osmanlı Beyliği (1300-1389), Ed. E. A. Zachariadou, Çev. G. Ç. Güven, İ Yerguz, T. Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1997.
• MELIKOFF, Irene, Hacı Bektaş, Efsaneden Gerçeğe, Çev. Turan Alptekin, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul 1998.
• MELIKOFF, Irene, Kırkların Ceminde, Çev. Turan Alptekin, Demos yay., İstanbul 2007.
• MINORSKY, V., “The Ahl-i Hakk” Iranica, Twenty Articles, Publications of The Univ. Of Tehran, vol. 775, Herts 1964.
• MOOSA, Matti, Extremist Shiites: The Ghulat Sects, Syracuses Unv. Pres, New York 1988.
• NERSESSIAN, Vrej, The Tondrakian Movement, religious Movements in the Armenian Church From the Fourth to the Tenth Centuries, Kahn &Averill, London 1987.
• OCAK, Ahmet Y., Bektaşi Menakıbnâmelerinde İslam Öncesi İnanç motifleri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1983.
• OCAK, Ahmet Y. -S. Faroqhi, “Zaviye”, İA, 1986.
• OCAK, Ahmet Y., Babaîler İsyanı: Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslam- Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, Dergah Yay., İstanbul 1996.
• OCAK, Ahmet Y., Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1998.
• OCAK, Ahmet Y., Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sufilik: Kalenderiler(XIV-XVII. Yüzyıllar), TTK, Ankara 1999.
• OCAK, Ahmet Y., “16. yüzyıl Osmanlı Anadolu’sunda Mehdici (Mesiyanik) Hareketlerin Bir Tahlil Denemesi”, Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, Osmanlı Dönemi- Makaleler Araştırmalar-, Kitap Yayınevi, İstanbul 2011
• OCAK, Ahmet Y., “XVI-XVII. Yüzyıllarda Bayramî (Hamzavî) Melamîler ve Osmanlı Yönetimi” Osmanlı Sufiliğine Bakışlar –Makaleler- İncelemeler-, Timaş Yay., İstanbul 2011.
• ÖNGÖREN, Reşat, Osmanlılarda Tasavvuf Anadolu’da Sufiler, Devlet ve Ulema (XVI. Yüzyıl), İz Yay., İstanbul 2000.
• ÖZTELLİ, Cahit, Bektaşî-Alevî Şiirleri Antolojisi; Bektaşi Gülleri, Özgür Yay., İstanbul 1985.
• RUNCIMAN, Steven, The Medieval Manichee, A Study of the Christian Dualist Heresy, At The University Pres, Cambridge 1960.
• SCOTT, C.A., “Paulicians” Encyclopaedia of Religion and Ethhics, Vol. IX (Ed. James Hastings), Edinburg 1917.
• STOYANOV, Yuri, “Islamic and Christian Heterodox Water Cosmogonies From the Ottoman Period: Parallels and Contrasts” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 64, No. 1 (2001).
• SOYSAL, Asude, XVII. Yüzyılda Bir Bayramî Melâmî Kutbu: Oğlan(lar) Şeyh(i) İbrahim Efendis, (Hacettepe Ünv. Sos. Bil. Ens. basılmamış doktora tezi), Ankara 2005.
• ŞAHİN, Haşim, Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler (1299-1402), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi A.B.D., Ortaçağ Tarihi, Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul 2007.
• TATCI, Mustafa, Yunus Emre Divanı II, MEB, İstanbul 1997.
• THE KEY OF TRUTH, A Manual of the Paulician Church of Armenia, Ed. Fred C. Conybeare, At the Clarendon Pres, Oxford 1898.
• WIDENGREN, Geo, Mani and Manichaeism (trans. Charles Kessler), Weidenfeld and Micholson, London 1965.
• WISSLER, Clark, Man and Culture, New York 1965.
• WOLPER, Ethel Sara, Cities and Saints: Sufism and the Transformation of Urban Space in Medieval Anatolia (University Park, PA: Pennsylvania State University Press, 2003), 24–37.
• WOODS, Clyde M., Culture Change, Wm. C. Brown Company, Iowa 1975.
• YÖRÜKAN, Yusuf Ziya, Anadolu’da Alevîler ve Tahtacılar (eklerle yayıma hazırlayan: Turhan Yörükan) Kültür Bakanlığı yay., Ankara 2002.