Osmanlı Taşra Belediyelerinde Bütçe Krizi: “Rüsûm-ı Erbaa Örneği”

Yıl 2019, Sayı: 46, 53 - 86, 01.01.2019

Şeyhmus Bingül

Öz

Bu çalışmada, 1864 Vilayet Nizamnamesi ile kurulmaya başlanıp özellikle I. Meşrutiyet döneminde sayıları giderek artan taşra belediyelerinin işlevleri ele alınmıştır. Bu işlevlerin çerçevesini ise rüsûm-ı erbaa hayvan, zebhiye, kantar, kile olarak bilinen ve mal ve eşya alım satımından alınan vergi gelirlerinin belediye çalışmalarına etkisi oluşturmaktadır. Bu vergiler, hazineye ait iken belediyelerin kalkınması maksadıyla buralara devredilmiş fakat daha sonra Osmanlı devlet maliyesinin maruz kaldığı buhranlardan dolayı belediyeler ile hazine arasında paylaştırılmıştır. Taşra belediyelerinin temel vazifelerinden olan imar-bayındırlık, temizlik, sağlık ve sosyal yardım uygulamaları gibi alanlarda kullanılan belediye gelirleri mevcut ihtiyaçları karşılayamadığından rüsûm-ı erbaanın tümden belediyelere devri hususunda yoğun bir talep olmuştur. Ülkenin batısından doğusuna kadar birçok bölgeden yapılan bu talepler belediyelerin ayakta kalmasının aracı olarak görülmüştür. Fakat maliyenin içinde bulunduğu durumdan ötürü bu talepler reddedilmiştir. Bu da taşra belediyelerinin birçok hizmeti yerine getirme hususunda geri kalmasına sebep olmuştur. Osmanlı arşiv vesikalarının esas alındığı bu çalışmada, ilgili vergi gelirlerine yönelik taleplere ilişkin süreç ele alınmıştır

Anahtar Kelimeler

Belediyecilik, Taşra, Rüsûm-ı Erbaa, Temizlik, Sağlık

Budget Crisis in Ottoman Provincial Municipalities: “Rüsûm-ı Erbaa Four Types of Tax Revenues Example”

Öz

In this study, the functions of the provincial municipalities, which started to be established with the 1864 Vilayet Law and the number of which gradually increased during the First Constitutional Era, were discussed. The framework of these functions is the effect of the tax revenues known as rüsûm-ı erbaa four types of tax revenues and gained from the sale and purchase of goods and property, on the municipal activities. These taxes were transferred to the municipalities for their development while they formerly belonged to the treasury, but they were shared between the municipalities and the treasury due to the crises that the Ottoman state finance was exposed to. Since the municipal revenues used in areas such as zoning-public works, cleaning, health and social assistance practices, which were the main duties of the provincial municipalities, could not meet the needs then , an intense demand for the transfer of the rüsûm-ı erbaa four types of tax revenues to all municipalities emerged. These demands from many regions, from the west to the east, were considered as a means of sustaining the municipalities. However, the requests were rejected because of the financial situation, which caused the provincial municipalities to lag behind in providing many services. In this study, which is based on the Ottoman archive documents, the process of those demands regarding the related tax revenues was discussed

Anahtar Kelimeler

Municipalism, Province, Rüsûm-ı Erbaa, Cleaning, Health

Kaynakça

• (CDA./Eski BOA.)
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), 255/19103
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), 310/23244
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), 370/27707
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), 523/39168
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), 624/46799
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), 777/58268
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), 1172/87871
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.), 1494/11204.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 478/2
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 534/20
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 579/45
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 669/31
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 877/51
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1308/12
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1400/50
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1440/108
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1518/83
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1528/41
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1546/1
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1551/97
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1553/55
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1564/22
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1565/90
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1579/33
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1620/107
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1696/34
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1724/31
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1727/96
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1734/19
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1775/146
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1787/104
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1801/2
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 2088/95
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 2203/65
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 2286/22
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 2598/23
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 2692/37
• İrade Maliye (İ.ML),5/28
• Şura-yı Devlet (ŞD.), 352/48
• Şura-yı Devlet (ŞD.), 698/15
• Şura-yı Devlet (ŞD.), 1345/15
• Şura-yı Devlet (ŞD.), 1706/51
• Şura-yı Devlet (ŞD.), 1885/7
• Şura-yı Devlet (ŞD.), 2269/4
• Şura-yı Devlet (ŞD.), 2274/10
• Şura-yı Devlet (ŞD.), 2281/18
• Şura-yı Devlet (ŞD.), 2775/25
• İçtihad, Numara:260, 15 Eylül 1928.
• İstişare, 1/3, 4 Eylül 1324 (17 Eylül 1908).
• Mülkiye, 1/5, 1 Haziran 1325 (14 Haziran 1909)
• Mülkiye, 1/9, 24 Haziran 1325 (7 Temmuz 1909).
• Servet-i Fünûn, 7/158, 10 Mart 1310 (22 Mart 1894).
• Meclis-i Mebûsan ve TBMM Cerideleri
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (İçtimai Fevkalade), Cilt:2, 15 Temmuz 1330 (1914).
• TBMM Zabıt Ceridesi, Kanunlar Dergisi, Cilt:6, TBMM 106 No’lu Komisyon Raporu, 14.05.1928.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Devleti’nde Belediye Teşkilatı ve Kanunları, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 2005.
• AKYILDIZ, Ali, “Şehremini”, TDV İA, Cilt: 38, 2010, s. 459-461.
• ANASTASSIADOU, Meropi, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Selanik (1830- 1912), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2016.
• AVCI, Yasemin, Değişim Sürecinde Bir Osmanlı Kenti: Kudüs (1890-1914), Phoenix Yayınları, Ankara, 2004.
• AVCI, Yasemin, Bir Osmanlı Anadolu Kentinde Tanzimat Reformları ve Kentsel Dönüşüm: Denizli (1839-1908), Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2010.
• AYDIN, Erdem, “19. Yüzyılda Osmanlı Sağlık Teşkilatlanması”, OTAM, 15, 2004, s. 185-207.
• BİNGÜL, Şeyhmus, "Osmanlı Devleti Döneminde Diyarbekir Belediyesi", Osmanlı’dan Günümüze Diyarbakır, Ed.: İbrahim Özcoşar vd., Ensar Neşriyat, İstanbul, 2018, s. 381-402.
• ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK Yayınları, Ankara, 1997.
• DEMİRCİ, Kürşat, “Hayvan”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt:17, 1998, s. 81-85.
• GÜNEŞ, Mehmet, “Osmanlı Döneminde İstanbul’da Vilayet İdaresinin Teşekkülü”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 37, 2015, s. 181-199.
• GÜRAN, Tevfik, Resmi İstatistiklere Göre Osmanlı Toplum ve Ekonomisi, Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2017.
• GÜRBOĞA, Nurşen, “Osmanlı Taşrasında Belediye İdaresi: Alanya Belediyesi (1914-1915)”, ÇTTAD, VII/16-17, 2008, s. 165-185.
• GÖLEN, Zafer, Tanzimat Döneminde Bosna Hersek, TTK Yayınları, Ankara, 2010.
• HALLAÇOĞLU, Yusuf, “Dellal”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 9, 1994, s. 145-146.
• KALLEK, Cengiz, “Hisbe”, TDV İA, Cilt: 18, 1998, s. 133-143
• KALLEK, Cengiz, “Kantar”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 24, 2001, s. 317- 320.
• KALLEK, Cengiz, “Kile”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt: 25, 2002, s. 568-571.
• KALLEK, Cengiz, “Şinik”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt:39, 2010, s. 169-170.
• KARTAL, Kazım, “Tanzimat Sürecinde Diyarbakır’ın Sosyal ve Ekonomik Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme (1847/1848)”, Tanzimat’tan Günümüze Diyarbakır, Ed.: Oktay Bozan vd., Cilt:1, Manas Yayıncılık, Ankara, 2019, s. 191-225.
• KESKİN, Nuray E., “Yönetim Olgusu Üzerine 1909 Tarihli Bir Makale: “Sosyal Bilimler ve Yönetim Bilimi”, Memleket Siyaset Yönetim, 5/12, 2010, s. 181-200.
• KOÇ, Bekir, “Mithat Paşa’nın Niş ve Tuna Vilayetlerindeki Yenilikçi Valiliği”, Kebikeç, 18, 2004, s.407-415.
• KOÇ, Bekir, “Tuna Vilayeti Göçmenleri ve Mithat Paşa”, Kafkasya Çalışmaları- Sosyal Bilimler Dergisi, 2/4, 2017, s. 55-69.
• KÜÇÜKUĞURLU, Murat, Erzurum Belediye Tarihi 1, Dergah Yayınları, İstanbul, 2008.
• SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, Tanzimat Döneminde Modern Belediyeciliğin Doğuşu: Yerel Yönetim Metinleri, Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
• ŞİMŞEK, Rasim, Trabzon Belediye Tarihi I: Osmanlı Dönemi, Trabzon Belediyesi Yayınları, Trabzon, 1993.
• OKTAY, Tarkan Oktay, “Tanzimat Dönemi İstanbul’da Bir Belediye Örgütlenmesi Örneği: Altıncı Daire-i Belediye”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi: Öneri, 15/4, 2001, s. 157-166.
• OKTAY, Tarkan, “Belediye Kurumunun Tarihsel Gelişimi”, Türkiye’de Yerel Yönetimler, Yayına Hazırlayanlar: Recep Bozlağan, Yüksel Demirkaya, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2008, s. 119-156.
• ORTAYLI, İlber, “İstanbul’un Mekansal Yapısının Tarihsek Evrimine Bir Bakış”, Amme İdaresi Dergisi, 10/2, 1977, s. 77-97.
• ORTAYLI, İlber, “Osmanlı İmparatorluğunda İdari Modernleşme ve Mahalli İdare Alanındaki Gelişmeler”, İdare Hukuku ve İlimleri Dergisi, 3/1-3, 1982, s. 137-148.
• ORTAYLI, İlber, “Belediye”, TDV İA, Cilt: 4, 1992, s. 398-402.
• ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), TTK Yayınları, Ankara, 2011.
• Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, Yayına Yönetmeni: Cengiz Özdemir, Cilt:1, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 1995.
• YILMAZ, Özgür, Tanzimat Döneminde Trabzon, Libra Yayıncılık, İstanbul, 2014. EKLER:
• Rüsûm-ı Erbaa ile İlgili Suriye Vilayetine Yapılan Bildirim (CDA)