OSMANLI YERELİNDE KONSOLOSLAR, İDARİ İLİŞKİLER VE TARIMSAL AĞLAR: URFA, 1850-1900

Yıl 2021, Sayı: 50, 25 - 53, 24.12.2021

İsmail Asoğlu

Öz

Özet

Urfa ve çevresinin Batılı ticari yayılımın yoğun ilgisine mazhar oluşu, XIX. yüzyılın ikinci devresi ile başladı. 1855’te Fransız hükümetince şehre tayin edilen ilk konsolos vekili Prosper Villecroze adında bir tüccardı. Ancak şehir 1860 sonrası istikrarlı bir yatırım alanı olarak tercih edilmeye başladı. Bu noktada Halepli tüccarlar öne çıkmaktaydı. Bireysel girişimlerin yanı sıra Villecroze ve Poche ailelerine ait şirketlerin yerelde kurdukları ticari ağ sayesinde, en ücra köylere kadar ortaklıklar kuruldu. Yerel ağın koordinasyonunu sağlayan kişi ise Fransız konsolos vekili Armand Martin (1860-1891) isminde bir tüccardı. Ticari menfaat ve kâr peşinde olan konsolos vekilleri, legal/illegal surette tüm yerel gruplarla iş birliği içinde oldu. Şehrin Hristiyan sakinleri üzerindeki himaye politikaları da ticari kâr siyasetinin bir parçası olarak kullanıldı. Yereldeki alım-satım ve dağıtım ağını organize eden bu iktisadi aktörler, mahalli ticaretin her süreç ve kademesinde yer almaya özen gösterdi. Bilhassa tahıl ürünleri gibi temel ihtiyaç maddelerinin piyasadan çekilmesine neden olmaları, şehri kıtlıklarla yüzleşmek zorunda bıraktı. Bölgedeki denetim ve otorite boşluğu, konsolos vekillerine daha rahat hareket imkânı verirken; mülkiyet, toprak tasarrufu ve tarımsal ilişkilerden doğan hukukî uyuşmazlıklar, mahallî bürokrasiyi uzun yıllar meşgul etti. 1895’e gelindiğinde ise konsolosların ilgileri, ülkeleri adına ticarî faydadan ziyade, Ermeni isyanlarının teftişine kaydırıldı.

Yerel seçkinlerin ecnebi tüccarlar ile ticari ilişkileri ne boyuttaydı? İdareciler, yabancı tüccarlar ve mültezimler arasında nerede konumlanıyorlardı? Temsilcilerin resmî statülerinin yanı sıra Urfa yerelinde şirketleşme, yerel bağlantılar ve örgütlenme biçimleri nasıl tezahür etti? Batılı ticari girişimin şehir toplumu üzerinde nasıl bir etkisi oldu? Bu çalışma, yukarıda bahsi geçen sorulara cevaplar aramak suretiyle ortaya çıktı. Söz konusu sürecin anlaşılmasında istifade edilen kaynaklar; ekseriyetle Osmanlı arşiv vesikaları (BOA), kadı mahkemesi kayıtları ve İngiliz konsolosluk raporları oldu.

Abstract

The great interest of Western traders in Urfa and its surroundings began in the second half of the 19th century. The first vice-consular to the town, appointed by the French government in 1855, was a tradesman called Prosper Villecroze. After 1860, the town was consistently seen as an area for investment. Particularly, traders from Aleppo stood out as significant figures in that period. As well as individual initiatives, local trade networks formed by corporations belonging to Villecroze and Poche families led to establishment of commercial partnerships in the most distant villages. The person who coordinated that local network on behalf of corporations was the French vice-consular and tradesman Armand Martin (1860-1891). The vice-consulates who sought commercial benefit and profit collaborated with local groups in legal or illegal ways. Their policy on guarding Christian residents of the city was also used as a part of commercial profit and gain. The administrative actors who organized local commerce and delivery network were keen on taking part in every process of regional trade. However, by removing basic foods such as cereals from the market, they caused the town to struggle with famine. The authority and audit gap in the region enabled the vice-consulates to act more comfortably. Legal conflicts arising out of property, land use, and agricultural relations kept local bureaucracy busy for long years. However, after 1895, the commercial interest of consuls was focused on inspecting Armenian revolts rather that commercial benefit for their countries.

The study addresses the questions below: how was the commercial relationship between local elites and foreign traders? Where were the administrators positioned between foreign traders and taxmen? How did formal status of representatives’ forms and how did their incorporation, local networks, and organizational forms emerge in local Urfa? How did Western trade initiative affect the town community? To examine the questions raised above, this study mostly refers to Ottoman archive papers (BOA), religious court records, and the reports of British consulate.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Halep, Urfa, Levant, Konsolos

Kaynakça

• Bâb-ı Ali Evrak Odası (BEO) 2448183/581, 2450/183725.
• İrade - Hariciye (İ.HR) 118/5774, 252/14958.
• Hariciye Nezareti – Mektubi Kalemi (HR.MKT) 90/99, 256/61, 320/63, 326/43, 330/67, 340/4, 472/98, 528/17, 747/90, 750/98, 882/12.
• Meclis-i Vâlâ (MVL) 764/57, 765/44, 766/49, 767/88.
• Yıldız – Hususî Maruzat (Y.A.HUS) 342/105, 358/2, 481/81
• Urfa Şerʻiyye Sicil Defterleri: 204 Numaralı Defter 128/216-217-218.
• Urfa Şerʻiyye Sicil Defterleri: 205 Numaralı Defter 192/472, 200/480-481, 201/482, 211/491, 204/483, 207/487.
• Urfa Şerʻiyye Sicil Defterleri: 206 Numaralı Defter 432/407, 531, 556/646, 610-731, 613/739, 617/748, 621/762, 621-763, 646/808, 668/461, 672-470, 684-494, 722-1062, 777/1.
• Urfa Şerʻiyye Sicil Defterleri: 208 Numaralı Defter 241/242/243-1019, 304/132.
• Urfa Şerʻiyye Sicil Defterleri: 215 Numaralı Defter UŞS, 215/70-538.
• Urfa Şerʻiyye Sicil Defterleri: 220 Numaralı Defter 28/661.
• Urfa Şerʻiyye Sicil Defterleri: 228 Numaralı Defter 11/39, 50/106, 68-174.
• The National Archives - London: FO 424/107, Inclosure 1 in No.18, Acting Vice-Consul Barnham to Major Trotter, Diarbekir, June 19, 1880.
• The National Archives - London: FO 424/186, No. 7, Sir P. Currie to the Marquess of Salishury. - (Received January 3) Costantinople, January 3, 1896.
• The National Archives - London: FO 424/186, No. 29, Sir P. Currie to the Marquess of Salishury. - (Received January 7) Costantinople, January 7, 1896.
• The National Archives - London: FO 424/186, No. 36, Sir P. Currie to the Marquess of Salishury. - (Received January 9) Costantinople, January 9, 1896.
• The National Archives - London: FO 424/186, No. 96, Sir P. Currie to the Marquess of Salishury. - (Received January 24) Costantinople, January 24, 1896.
• The National Archives - London: FO 424/186, Inclosure in No. 164, Consul Barnham to Sir P. Currie, Aleppo, January 6, 1896.
• The National Archives - London: FO 424/186, Inelosure 1 in No, 225, Consul Barnham to Sir P. Currie, - (Received February 24) Costantinople, February 19, 1896.
• The National Archives - London: FO 424/186, No. 295, Sir P. Currie to the Marquess of Salishury. - (Received March 19) Costantinople, March 19, 1896.
• ADE, Mafalda, “Ottoman Commercial Law and its Practice in Aleppo Province (1850-1880)”, Merchants in the Ottoman Empire, Ed. Suraiya Faroqhi and Gilles Veinstein, (Collection Turcica 15). Peeters, Louvain 2008, pp. 243-260.
• AKYILDIZ, Ali “Tanzimat”, DİA, C.40, (İstanbul 2011), ss. 1-10.
• ANASTASSİADOU, Meropi, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Selanik (1830-1912), Çev. Işık Ergüden, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2017.
• ASOĞLU, İsmail, Birliktelikten Yol Ayrımına Urfa Kazasında Gayrimüslimler (1880-1910), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa 2019.
• ATMACA, Metin “Picknick mit den Paschas: Aleppo und die levantinische Handelsfirma Fratelli Poche”, Book Reviews, Insight Turkey, Vol. 16, Nu. 2, (2014), pp. 213-215.
• BERRİDGE, G. R., “İngiliz Gizli Belgelerinde Yahudi Dönmesi İttihatçılar” Gerald H. Fitzmaurice - Türkiye’deki İngiliz Büyükelçiliği Baştercümanı’nın Anıları, Kırmızıkedi Yayınları, İstanbul 2016. BOSTAN, İdris, “Tersane-i Amire”, DİA, C. 40, (İstanbul 2011), ss. 513-516.
• Bliss, Edwin Munsell, Turkey and The Armenian Atrocities, Hubbarda Publishing Co, Philadelphia 1896.
• CHİHA, Nedjib H., “Osmanlı Devleti’nde Gayrımenkul Mülkiye Bakımından Yabancıların Hukuki Durumu”, Çev. Halil Cin, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1/24, (1967), ss. 247-274.
• CLAY, Christopher, “The Origins of Modern Banking in the Levant: The Branch Network of the Imperial Ottoman Bank, 1890-1914”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 26, No. 4 (1994), pp. 589-614.
• DAVİD, Abraham, “Dayan”, Encyclopaedıa Judaica, C. 5, Thomson - Gale, (ABD 2007), p. 495.
• Abdullah Ekinci, “Urfa’da Yahudilik ve Hristiyanlık”, Geçmişten Günümüze Şanlıurfa’da Dini Hayat, Ed. Yusuf Ziya Keskin, TDV Yayınları, Ankara 2011, ss. 71-80.
• ELDEM, Edhem, Daniel Goffmann, Bruce Masters, Doğu İle Batı Arasında Osmanlı Kenti Halep, İzmir ve İstanbul, Çev. Sermet Yalçın, 2. Basım, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2017.
• FARUQHİ, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, Beşinci Basım, Çev. Neyyir Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
• GEORGEON, François, Sultan Abdülhamid, 4. Baskı, Çev. Ali Berktay, İletişim Yayınları, İstanbul 2016.
• GÜLSOY, Ufuk, “Islahat Fermanı”, DİA, C. 19, (İstanbul 1999), ss. 185-190.
• HACHİCHO, Mohamad Ali, “English Travel Books about the Arab near East in the Eighteenth Century”, Die Welt des Islams , Vol. 9, Issue 1/4 (1964), pp. 1-207.
• JERNAZİAN, Ephraim K., Judgement Unto Truth: Witnessing the Armenian Genocide, Transaction Publishers, New Jersey and London 1990.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi VIII. Cilt, 7. Baskı, TTK Yayınları, Ankara, 2011.
• KENNY, Michael G. Kirsten Smilie, Antropolojiye Giriş Kültür ve Mekân Hikâyeleri, Çev. Soner Torlak, 2. Baskı, Dipnot Yayınları, Ankara 2017.
• KEYDER, Çağlar, Toplumsal Tarih Çalışmaları, 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2016.
• KEYDER, Çağlar, Faruk Tabak, Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Mülkiyet ve Ticari Tarım, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998.
• KIRMIZI, Abdülhamit, “1880’de Diyarbekir Vilayetine Gelen İlk Adliye Müfettişinin Sergüzeşti”, Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, S.7, (2012), ss. 73-90.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur, “XIX. Yüyılın İkinci Yarısında İngiliz Konsoloslarının Siyasal Etkinlikleri”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç 15-17 Ekim Sempozyuma Sunulan Bildiriler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, ss. 179-187.
• KÜTÜKOĞLU, Mübühat, “Hayriye Tüccarı”, DİA, C. 17, (İstanbul 1998), ss. 64-65.
• MANSEL, Philip, Halep - Suriye’nin Muhteşem Tüccar Şehrinin Yükselişi ve Düşüşü, Çev. Nigâr Nigâr Alemdar, Everest Yayınları, İstanbul 2017.
• MARCUS, Abraham, Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep, Küre Yayıncılık, İstanbul 2013.
• OHANNESSİAN, Tamar Der-, Autobiography And Recollection Bedros Der Bedrossian Ourfatzi, Edit by Dr. Vahan Janhigian, Philadelphia 2005.
• OWEN, Roger, New Perspectives on Property and Land in the Middle East, Harvard University Press, America 2000.
• PAMUK, Şevket, Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, IX. Basım, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2018.
• PEABODY, Emily Claugh, Corinna Shattuck - Missionary Heroine of Oorfa, (Lives Worth Living), University of Chicago Press, İllions 1915.
• SALT, Jeremy. Imperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians, 1878-1896. London: Taylor & Francis Group, 1993. Accessed July 25, 2021. ProQuest Ebook Central.
• SAVAŞ, Ali İbrahim, “Konsolos”, DİA, C. 26, (Ankara 2002), ss. 178-180.
• SEGAL, Judah Benzion, Edessa (Urfa) Kutsal Şehir, İletişim Yayınları, İstanbul 2002.
• SİNGER, Amy, Kadılar, Kullar, Kuduslü Köylüler, Çev. Sema Bulutsuz, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2008.
• STRİNGER, Kevin D., “Honorary Consuls in an Era of Globalization, Trade, and Investment”, Consular Affairs and Diplomacy, Ed. Jan Melissen and Ana Mar Fernánde, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden - Boston 2011, pp. 63-96.
• SLUGLETT, Peter, “Aspects of Economy and Society in the Syrian Provinces: Aleppo in Transition, 1880-1925)”, Modernity and Culture: From the Mediterranean to the İndian Ocean, Ed. Leila Tarazi Fawaz, C.A. Bayly, Colombia University Press, New York 2002, pp. 144-157.
• ŞAHİN, Harun, “Osmanlı Döneminde Maraş’ta Ticaret (XIX. Yüzyılın Sonu ve XX. Yüzyılın Başlarında)”, Akademik Bakış Dergisi 29, (2012), ss. 1-11.
• ŞAŞMAZ, Musa, “İngiliz Yüzbaşı Stewart’ın Konya Konsolosluğu ve Adli Yönetime Dair Raporu (1879-1882)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 11, (2002), ss. 223-238.
• QUATAERT, Donald, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş 1881-1908, İletişim Yayınları, İstanbul 2017.
• WALLERSTEİN, Immanuel, Modern Dünya Sistemi I, 7. Baskı, Çev. Latif Boyacı, Yarın Yayınları, 2015.
• WALLERSTEİN, Immanuel, Tarihsel Kapitalizm ve Kapitalist Uygarlık, Çev. Necmiye Alpay, 7. Basım, Metis Yayınları, İstanbul 2016.
• ZE’EVİ, Dror, Kudüs 17. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
• ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye Tarihi, 4. Basım, Çev. Yasemin Er, İletişim Yayınları, İstanbul 2019.