MOLLA LUTFÎ’NİN İDAM EDİLMESİNDE FELSEFÎ VE GİZLİ İLİMLERİN ROLÜ

Yıl 2024, Sayı: 55, 171 - 191, 30.04.2024

Muhammed Seyyit Şen

Öz

Osmanlı ilmiye geleneği içerisinde Molla Lutfî’nin özel bir yeri
bulunmaktadır. Zira o hem entelektüel yetenek hem de ilmî birikim
açısından diğer pek çok âlimi geride bırakmış, ayrıca Fatih Sultan
Mehmed zamanında kurulan Sahn-ı Semân Medresesi gibi o
dönemin en gözde ilmî kurumunda müderris olma imkânına sahip
olmuştur. Fakat Molla Lutfî’nin yükselen kariyeri çok uzun süreli
olmamış, zira 1495 yılında zındıklık ithamıyla yargılanıp trajik bir
şekilde idam edilmesiyle kariyeri kötü bir şekilde sonlanmıştır. Kimi
araştırmacılar onun fikirleri yüzünden öldürüldüğünü düşünürken,
diğer araştırmacılar daha çok kişisel sebeplere ve onun çevresine
vurgu yapan açıklamalarda bulunmuşlardır. Bu zamana kadar Molla
Lutfî’nin neden idam edildiğiyle alakalı olarak bazı çalışmalar
yapılmış, fakat söz konusu çalışmalarda dönemin ilmî zihniyeti ve
daha da önemlisi Molla Lutfî’nin entelektüel dünyası yeterince
irdelenmemiştir. Ayrıca, o dönemde yaygın hale gelen zendaka ve
ilhâd hareketlerinin yanı sıra Hurûfîlik gibi dini ve sosyal hareketler
de iyi bir şekilde değerlendirilmemiştir. Dolayısıyla, bu çalışmada
Molla Lutfî’nin eserlerinde zikrettiği fikirlerinden ve dönemin
hâkim düşünce geleneğinden, ayrıca o dönemin sosyo-politik
konumundan hareketle Molla Lutfî’nin neden zındıklıkla itham
edildiği ve sonrasında neden ölüme mahkûm edildiği daha detaylı
bir şekilde irdelenecektir. Böylece, XV. asrın son çeyreğinde oldukça prestijli bir konuma sahipken Molla Lutfî’nin kariyerinin
nasıl trajik bir şekilde sonlandığına ışık tutulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İlmiyesi, XV. Asır, Zendaka ve İlhâd, Felsefî Gelenek, Gizli İlimler

Kaynakça

• Abdullatîf el-Kudsî, Keşfu’l-İ’tikâd fi’r-Reddi alâ Mezhebi’l-İlhâd, Bursa İnebey Kütüphanesi 27477.
• Abdurrâhman el-Bistâmî, el-Fevâ’ihu’l-Miskiyye fi’l-Fevâtihi’l-Mekkiyye, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye 688. ADIVAR, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, İstanbul 1982.
• ARICI, Müstakim, “Osmanlı İlim Dünyasında İşrâki Bir Zümreden Söz Etmek Mümkün mü? Osmanlı Ulemasının İşrâkîlik Tasavvuru Üzerine Bir Tahlil”, Nazariyat, C 4/S 3, Ekim 2018, s. 1-48.
• Âşık Çelebi, Meşâ‘irü’ş-Şu’arâ, 3 Cilt, haz. Filiz Kılıç, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2010.
• ATASOY, Faysal Okan, “Şeyh Vefâ ve “Yedi Yıldızun Ahkâmı” Adlı Risalesi”, Turkish Studies, C 5/S 1, 2010, s. 154-177.
• ÇAĞRICI, Mustafa, “Abdurrahman b. Muhammed Bistâmî”, DİA, 1992, C. VI, 218-219.
• ÇELEBİOĞLU, Âmil, “Ahmed Bîcan,” DİA, 1989, C. II, 49-51.
• DÜZDAĞ, M. Ertuğrul, Kanunî Devri Şeyhülislâmı Ebussuud Efendi Fetvaları, Kapı Yayınları, İstanbul 2018. Enîsî, Menâkıb-i Akşemseddîn, İBB Atatürk Kitaplığı 4186.
• ERÜNSAL, İsmail E., “Molla Lutfî Zındıklık İthamıyla mı Öldürüldü?”, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, C 21/S 2, 2015, s. 21-37.
• ERÜNSAL, İsmail E., “XV-XVI. Asır Osmanlı Zendeka ve İlhad Tarihine Bir Katkı”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, C 24, 2004, s. 127-157.
• Feridun Bey, Münşeâtu’s-Selâtîn, 2 Cilt, Takvîmhâne-yi Âmire, İstanbul 1848-1858.
• GÖKYAY, Orhan Şaik - ÖZEN, Şükrü, “Molla Lutfî”, DİA, 2020, C. XXX, 255-258. Hoca Sa’deddîn Efendi, Tâcü’t-Tevârih, 5 Cilt, haz. İsmet Parmaksızoğlu, Kültür BakanlığıYayınları, İstanbul 1979.
• İbn Kemâl, Tevârîh-i Âli Osmân, VIII. Defter, haz. Ahmet Uğur, TTK Yayınları, Ankara 1997.
• İbn Kemâl, Tevârîh-i Âli Osmân, VII. Defter, haz. Şerafettin Turan, TTK Yayınları, Ankara 1957.
• İdris-i Bitlisî, Heşt Behişt-VII. Ketîbe, haz. Muhammed İbrahim Yıldırım, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• KAYA, Veysel, “Abdurrahman Bistâmî’nin Bilimler Tasnifi”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S 35, 2016, s. 187-216.
• Koyun Baba Velâyetnâmesi, haz. Muzaffer Doğanbaş, Dörtkapı Yayınları, İstanbul, 2015.
• Küçük Abdal, Otman Baba Velâyetnamesi (Tenkitli Metin), haz. Filiz Kılıç-Mustafa ArslanTuncay Bülbül, Grafiker Yayınevi Ankara 2007.
• Latîfî, Tezkîre, Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi 5366.
• Mecdî Efendi, Hadâ’iku’ş-Şakâ’ik, haz. Abdülkadir Özcan, Çağrı Yayınları, İstanbul 1989.
• Molla Ahaveyn, Risâle fî Ahkâmi’z-Zındîk, Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi 859.
• Molla Lutfî, Dil Bilimlerinin Sınıflandırılması (el-Metalib el-İlahiyye fi Mevzuat el-Ulum elLuğaviyye), haz. Şükran Fazlıoğlu, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2012.
• Molla Lutfî, Hâşiye alâ Hâşiyeti’l-Metâlî’, Süleymaniye Kütüphanesi, Fâzıl Ahmed Paşa 908.
• Musannifek, Hallu’r-Rumûz fî Keşfi’l-Künûz, İBB Atatürk Kitaplığı, Osman Nuri Ergin 513.
• Nişancı Mehmed Paşa, Târîh-i Nişancı, Matbaa-yı Âmire, İstanbul 1873.
• OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, .XV-XVII. Yüzyıllar.,Timaş Yayınları İstanbul 2016.
• Oruç Bey, Oruç Beğ Tarihi, haz. Necdet Öztürk, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2007.
• ÖNGÖREN, Reşat, “Muslihuddin Mustafa”, DİA, 2020, C. XXXI, 269-271.
• ÖZEN, Şükrü, “İslâm Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lutfî’nin İdamının Fıkhîliği”, İslâm Araştırmaları Dergisi, S 6, 2001, s. 17-62.
• Sehî Bey, Heşt Bihişt, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 2017.
• Seyyid Şerîf el-Cürcânî, Hâşiye alâ Levâmi‘i’l-Esrâr Şerhi Metâli‘i’l-Envâr, İBB Atatürk Kitaplığı, Nadir Eserler 958.
• Tâcîzâde Sa’dî Çelebi, Tâcîzâde Sa’dî Çelebi Münşeatı, haz. Necati Lugal-Adnan Erzi, İstanbul Fethi Derneği, İstanbul, 1956.
• Taşköprîzâde, eş-Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye, haz. Muhammet Hekimoğlu, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2019.
• TEK, Abdurrezzak, Abdüllatîf Kudsî: Hayatı, Eserleri ve Görüşleri, Emin Yayınları, Bursa 2007.
• TEKİN, Gönül, “Türk Edebiyatı: 13.-15. Yüzyıllar”, Osmanlı Uygarlığı, C II, haz. Halil İnalcık-Günsel Renda, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.
• UĞUR, Ahmet, “Hoca Sa’deddin Efendi’nin Selim-Namesi,” İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, S 4, 1980, s. 225-241.
• USLUER, Fatih, Hurufilik: İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren, Kabalcı Yayınları, İstanbul, 2009.
• WOODS, John E., The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire, The University of Utah Press, Salt Lake City, 1999.