Ziyaret Mekânları Ve İlgili İnanış ve Uygulamalar (Kırgızistan Örneği)

Year 2025, Volume: 12 Issue: 1, 335 - 356, 30.06.2025

İsmet Eşmeli , Nazayım Zulpukaar Kyzy

https://doi.org/10.17859/pauifd.1657650

Abstract

"Basit" toplulukların "ilkel" olarak tanımlanan dinî inançları bir kenara bırakıldığında, toplumsal farklılaşma, iş bölümü ve uzmanlaşmanın arttığı toplumlarda, dinî yaşam ve kültür daha karmaşık yapılar ve biçimlere bürünür. Bu süreç, dinî inançların ayrışması, karmaşıklaşması ve kurumsallaşmasını beraberinde getirir. Bu tür karmaşık dinî, sosyo-kültürel yapılarda, belli otoriteler etrafında kurumlaşmış "resmî din" ile "halk dini ve dindarlığı" arasında net bir ayrım yapmak mümkündür. Bu yaklaşım perspektifinde, örneğin Kırgız tarihi ve kültürü içinde, erken dönemlerden itibaren "imparatorluk dini" ile "halk dini" arasında belirgin bir ayrım yapılabildiği gibi, Kırgızların tarihinin belirli bir döneminden itibaren evrensel büyük dinlerle temas kurmuş olmaları, bu ayrışma sürecini hızlandırmış ve güçlendirmiştir. Kırgızların büyük bir kısmının İslam dinine geçişi, bu süreci derinleştirerek kökleştirmiştir. Günümüzde ise Kırgız Türk topluluklarının dinî yaşamları, bu tür bir ayrışmayı pek çok boyut ve formda devam ettirmektedir. Bu bağlamda, kutsalın tezahür ettiği her türlü "hierofani" veya "kratofani", örneğin türbe, yatır, mezar, kutsal ağaç, taş, mağara ve su kaynakları gibi unsurlar, adaklar, dilekler ve çeşitli amaçlarla yapılan ziyaretler gibi olgular, halk dini ve dindarlığının önemli unsurlarıdır. Bu dinî öğeler, egemen dinî kültüre oranla bir "alt-kültür" ve hatta bazen "karşıt-kültür", normatif dine karşı ise bir tür "paralel din" olarak işlev görmektedir. Bu fenomenler, özellikle Kırgız Türkleri dahil olmak üzere Türk dünyasında halk dindarlığının önemli kutsal merkezleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışmada, ziyaret mekânları ve bu mekânlarla ilişkili gelişen dinî uygulamalar, dinler tarihinin deskriptif yöntemiyle ele alınacak ve incelenecektir. Çalışmamızda, Prof. Dr. Kemal Polat’ın Beşikten Mezara Kırgız Türklerinde Gelenek ve İnanışlar adlı eserinden yararlanılmıştır. Ancak, bu çalışmayı diğer benzer çalışmalardan ayıran temel nokta, özellikle ziyaretler ve ziyaret mekânları üzerine yoğunlaşmamızdır. Bu bağlamda, ziyaret mekânlarının kültürel ve dinî işlevleri, toplumsal hafıza ve inanç sistemleriyle ilişkisi detaylı bir şekilde incelenerek, bu olgunun Türk toplumlarının dinî ve kültürel yapısındaki yeri ve önemi açıklanacaktır.

Keywords

Dinler Tarihi, Kutsal ve Mekân Ziyaret Mekânları, Halk İnanışları, Kırgızistan.

Ethical Statement

Bu çalışmada etik iznini gerektiren bir hususun olmadığını beyan ederim.

Vısıtıng Places And Related Belıefs And Practıces (Kyrgyzstan Example)

Abstract

When the "primitive" religious beliefs of "simple" societies are set aside, it is observed that in societies where social differentiation, division of labor, and specialization have reached a certain level of complexity, religious life and culture differentiate, become more complex, and institutionalize in various forms and structures. In such complex religious and socio-cultural structures, it is possible to clearly distinguish between "official religion," which is institutionalized around certain authorities, and "folk religion and piety." In this perspective, for instance, in Kyrgyz history and culture, a distinct separation can be made between "imperial religion" and "folk religion" from early periods. Furthermore, the contact of the Kyrgyz with universal major religions at a certain point in their history accelerated and strengthened this process of differentiation. The conversion of a large portion of the Kyrgyz to Islam deepened and consolidated this process. Today, the religious lives of Kyrgyz Turkic communities continue to manifest this kind of differentiation in various dimensions and forms. In this context, all types of "hierophanies" or "kratophanies," such as shrines, holy graves, sacred trees, stones, caves, and water sources, as well as offerings, wishes, and visits made for various purposes, are significant elements of folk religion and piety. These religious phenomena function as an "sub-culture," and at times even as an "oppositional culture" compared to the dominant religious kültürel, and as a kind of "parallel religion" in relation to normative religion. These phenomena emerge as important sacred centers of folk piety, particularly within the Turkic world, including the Kyrgyz Turks. In this study, sacred sites and the religious practices associated with them will be analyzed and examined using the descriptive method of the history of religions. This study draws upon Prof. Dr. Kemal Polat's book Beşikten Mezara Kırgız Türklerinde Gelenek ve İnanışlar (Traditions and Beliefs of Kyrgyz Turks from Cradle to Grave). However, what distinguishes our study from other similar works is our particular focus on sacred sites and the visits associated with them. In this regard, the cultural and religious functions of these sacred sites, as well as their relationship with collective memory and belief systems, will be examined in detail, and the place and significance of this phenomenon within the religious and cultural structure of Turkish societies will be clarified.

Keywords

History of Religions, Sacred and Sacred Visiting Places, Folk Beliefs, Kyrgyzstan.

References

• Abdulkadir, Inan. Manas destanı. İstanbul: MEB yayınevi, 1. Basım, 1992.
• Adam, Bakı. “Dua,Rükye,Havas İlmi,Tilsim ve Büyü”. Halk İnanışları. ed. Durmuş Arık - Ahmet Hikmet Eroğlu. Ankara: Grafiker, 2. Basım, ts.
• Akmataliev, Amantur. Kırgızdın Köönörbos Döölöttörü. Bişkek: Şam Basması, 2000.
• Arık, Durmuş. “Uğur ve Uğursuzluk”. Halk İnanışları. ed. Durmuş Arık - Ahmet Hikmet Eroğlu. Ankara: Grafiker, 2. Basım, 2000.
• Bektonov, Z - Nanaev. Manas Destanı S. Karallev ve S. Orozbakov’un 1948 Yılında Hazırladığı Karasez Varyantı Üzerine. Bişkek: BookHause, 20. Basım, 2003.
• Bilgiseven, Amiran Kurtkan. Genel Sosyoloji. İstanbul: Divan Yayınları, 1982.
• Birirktilmiş Emgek. Ulusal Fikir Kırgız Felsefesinde. Bişkek: Kut-Ber, ts.
• Bozkurt, Nebi. “Mezarlık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 29/519-522. Ankara: TDV Yayınları, 2004. https://islamansiklopedisi.org.tr/su#1
• Büyükalaca, Orhan Nadir. Kırgızistan’da Din Eğitimi ve Kırgızistan Müslümanları Dini İdaresi. Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Camangulova, Cazgül. Tın Kırgız. Oş: Dilazık Basma Üyü, 11. Basım, 2019.
• Challaye, Felicien. Dinler Tarihi. çev. Samih Türkay oğlu. İstanbul: Varlık Yayınları, 3. Basım, 1994.
• Erdem, Mustafa. Kırgız Türkleri Dini ve Sosyal Hayat. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
• Eroğlu, Ahmet Hikmet. “Halk İnanışlarına Giriş”. Halk İnanışları. ed. Durmuş Arık - Ahmet Hikmet Eroğlu. Ankara: Grafiker, 2. Basım, 2000.
• Eroğlu, Ahmet Hikmet. “Kutsal Mekan Ve Ziyaret Fenomeni”. Halk İnanışları. ed. Durmuş Arık - Ahmet Hikmet
• Eroğlu. Ankara: Grafiker, 2. Basım, 2000.
• Eşmeli, İsmet. Halk İnanışları ve Uygulamaları Üzerine Bir Araştırma. Ankara: Gecekitaplığı, 1. Basım, 2015.
• Freud, Sigmund. Totem ve Tabu. çev. Kamuran Şipal. İstanbul: Say Yayınları, 2016.
• Güngör, Ali İsra. “Kurbanla İlgili İnanış ve Uygulamalar”. Halk İnanışları. ed. Durmuş Arık - Ahmet Hikmet Eroğlu. Ankara: Grafiker, 2. Basım, 2020.
• İnan, Abdulkadir. Eski Türk Dini İnancı. Altınordu Yayınları, 2017.
• Kadırov, Ismail. Makal-Lakap Nuska Sözdör. Kırgızistan: Ala-Too, 2012.
• Kalafat, Yaşar. Doğu Anadolu,da Eski Türk İnanışlarının izleri. Ankara: Ötüken Yayınları, 2. Basım, 1995.
• Karaoğlan, Hamza. “Ruhla İlgili İnanışlar”. ed. Durmuş Arık - Ahmet Hikmet Eroğlu. Ankara: Grafiker, 2. Basım, 2020.
• Kurt, Ali Osman. “Dinlerde Kutsal Zaman”. Halk İnanışları. ed. Durmuş Arık - Ahmet Hikmet Eroğlu. Ankara: Grafiker, 2. Basım, 2020.
• Küçük, Mehmet Alparslan. İnanç Turizmi Açısından Türkiye’de Dinî Mekânlar. Ankara: Berikan Yayınevi, 2015.
• Mambetkazı, Eminali. “Irım-cırım,Kaada Saltar”. Kırfız Tuusu (1997), 6-8.
• Mambetkazı, Eminali. “Kızga Kırk Üyden Tıyiu”. Kırgızlar Gazetesi (ts.).
• Moldo, Talip. Kırgız Tarihi Uruuculuk Kuruluşu Türlü Salttar. Bişkek: Ala-Too, 1991.
• Munir, Yıldırım. Çevre ve Din Kutsalın Tabiattaki Formları. Adana: Karahan Kitabevi, ts.
• Polat, Kemal. Beşikten Mezara Kırgız Türklerinde Gelenek ve İnanışlar. Ankara: Berikan Yayınevi, 2019.
• Polat, Kemal. “Modern Çağda Yaşayam Hurafeler”. Halk İnanışları. ed. Durmuş Arık - Ahmet Hikmet Eroğlu. Ankara: Grafiker, 2. Basım, 2000.
• Rustamova, Muhlisohan. “Orta Asya’da Erken İslami Dönem Mezar Taşları”. ANASAY 21 (2022), 259-306. Sarıkçıoğlu, Ekrem. Din Fenomenoloji. Isparta: Fakülte Ktabevi, 2011.
• Soltonoyev, Belek. Kızıl Kırgız Tarihi. Bişkek: Kırgızdar, 1993.
• Şinasi, Gündüz. Mitoloji ile İnanç. Samsun: Etüt yayınları, 1. Basım, 1998.
• Tanyu, Hikmet. “Ağaç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansklopedisi. 1/456-457. İstanbul: TDV Yayınları, 1988. https://islamansiklopedisi.org.tr/su#1
• Tanyu, Hikmet. Dini Folkor veya Dini Manevi Halk İnançlarının Çeşit ve Maniyeti Üzerinde Bir Araştırma. Ankara: AÜİF Dergisi, ts.
• Taşpınar, İsmail. Dinler Tarih ve Sembolizm. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2016. Yıldırım, Münir. “Tabiat Kültleri”. Halk İnanışları. ed. Durmuş Arık - Ahmet Hikmet Eroğlu. Ankara: Grafiker, 2. Basım, 2020.