TÜRKİYE’DE VE ORTA ASYA’DA İLK SİYASİ PARTİLERİN OLUŞUMU: JÖN TÜRKLER VE CEDİTLER

Year 2022, , 269 - 282, 28.10.2022

Ravshan Gozıev , Fatih Çelik

https://doi.org/10.30794/pausbed.1056080

Abstract

Makalede Jön Türkler ve Ceditler hareketinin ortaya çıkışı, faaliyetleri, amaçları ilk siyasi partiler perspektivinden okunmaktadır. Jön Türkler ve Ceditler hareketi faaliyeti ve hedefleri açısından benzerlik göstermekle beraber farklılığa da sahiptir. Her iki hareket Batı’daki aydınlanma gelişmeler ile siyasi ve toplumsal dönüşümlerin yarattığı olaylardan büyük ölçüde etkilenmiştir. Batı tipi eğitim ve yönetimi benimsemesi, Anayasaya dayalı hükümetin kurulması, mevcut sisteme muhalif olması açısından Jön Türklerin Türkiye tarihinde, Ceditlerin ise Orta Asya ülkeleri tarihindeki ilk siyasi parti tipi hareketler olduğu ileri sürülmektedir. Jön Türkler ve Ceditler modern anlamdaki kurumsallaşmış partiler olmamışsa da, Lipset ve Rokkan’nın “cleavage” (bölünme) kavramı çerçevelerini kendisinde barındırmaktadır.

Keywords

Karşılaştırmalı Siyaset, Jön Türkler, Ceditler, Siyasi Partiler, Bölünme

EMERGENCE OF THE FIRST POLITICAL PARTIES IN TURKEY AND CENTRAL ASIA: JON TURKS AND JADIDS

Abstract

In this study emergence of Jon Turks and Jadids movements are reading from first political parties’ perspectives. Although these movements have similarities about activities and goals, they have distinctions some points. Enlightenment and social, political transformations in the West effected both movements. Defending western style education and administrative model and constitutional based governmental system and arguing traditional system makes this organization first political parties in Ottoman Empire and Central Asia. Although Jon Turks and Jadids are not institutionalized as political parties, they are political parties in Lipset and Rokkan’s cleavage model.

Keywords

Comparative Politics, Jon Turks, Jadids, Political Parties, Cleavage

References

• Agzamhodjayev S. (2016), “Jadidchiliknin G’oyavi Rivojlanish Bosqichlari”, (hazırl.) Bahtiyar Hasanov ve Naim Karimov, Jadid Ma’rifatparvarlik Harakatinin G’oyaviy Asoslari içinde, Toshkent İslom Universiteti, ss. 6-10.
• Aksin, S. (2011). The place of the young Turk revolution in Turkish history. In Essays in Ottoman-Turkish Political History (pp. 97-116). Gorgias Press.
• Akşin, S. (2007), Kısa Türkiye Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları.
• Akşin, S. (2016), Kısa Türkiye Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları.
• Behbudi, M. (1913), “İhtiyi-i millat”. Oyna, Samarkand, 12 Temmuz, 1913, (Erişim tarihi: 25.04.2021).
• Besier, G. (2010), “The history of party development in Germany 1848 – the present. From ideological communities to post-modern associations”, Kirchliche Zeitgeschichte, Vol. 23, No. 2, ss. 520-548.
• Birecikli, İ. B. (2008), “Yüzüncü Yılında II. Meşrutiyet’in İlanı Üzerine Bir İnceleme”, Gazi Akademik Bakış, C. 2, Sayı 3, ss. 211-226.
• Börklüoğlu, L. (2017). Osmanlı İmparatorluğundan Günümüze Türkiye’de Siyaset: Değişimin Dinamikleri, Aktörler ve Gelişmeler, Türkiye’nin Toplumsal Yapısı İçerisinde Ed. Memet Zencirkıran.
• Demir, F. (1994). İkinci Meşrutiyet Dönemi Meclis-i Mebusan Seçimleri (1908-1914). (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Demirbaş, B. (edit.) (1988), Ahmet Rıza Bey’in Anıları, (Meclis-i Mebussan ve Ayan Reisi), İstanbul: Arba Yayınları.
• Durgun, S. (2014). Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri, Taşkın içinde, Siyaset, Kavramlar, Kurumlar, Süreçler. İletişim Yayınları.
• Erdem Ç. (2012), “Pratikte ve Teoride Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri”, 21. Yüzyılda Prens, ed. Ümit Özdağ, Kripto Yayınları, Ankara, ss.266-267.
• Ergün M. ve Çiftçi B. (2006), “Türk Dünyasının İlk Ortak Eğitim Reformu: Usul-ü Cedid Okulları”, I.Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, ss. 1-15.
• Eshonov, B. (2012), O’zbekiston davlatchilik va boshqaruv tarihi: Turkiston Muhtoriyati, https://shosh.uz/turkiston-muhtoriyati/
• Feroz A. (1971), İttihat ve Terakki (1908-1914), Çev. Nuran Yavuz, Kaynak Yayınları.
• Fidan, H. ve Gülgör, M. (2013). 1820-1923 Arası Çok Tarz-ı Siyaset, Yakın Plan Yayınları.
• Gün, Ö. (2016), “Ahmed Rıza’nın Batı Medeniyeti Algısı ve Modernleşme Düşüncesi”, İnönü Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi (İNİF E-Dergi), 1 (2), ss. 260-293.
• Hanioğlu, Ş. (1985), Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türkler, İletişim Yayınları.
• Hayit, B. (2018), Türkistan Çarizmden Bolşevizm Hâkimiyetine Geçiş Devrinde, Hollanda, UZNED, ss. 184-195.
• Hoji Muin (1913), İstiqbol Qayg’usi, “Oyna” Jurnali, 1913 yil, 2-son // https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/matbuot/jadid-matbuoti/hoji-muin-istiqbol-qayg-usi-1913 (Erişim tarihi: 28.04.2021) Isyonmi yo milliy-ozodlik harakati? 18 Nisan 2016,
• https://www.bbc.com/uzbek/lotin/2016/04/160418_latin_kyrgyz_history_conference
• Karpat, K. (2012), Türk Demokrasi Tarihi, Timaş Yayınları.
• Karpat, K. (1996), Türk Demokrasi Tarihi. İstanbul, Alfa Yayınları.
• Khalid, A. (1998). The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. Berkeley, CA: University of California Press.
• Khalid, A. (2002), “CEDİTLER ve Orta Asya’daki Yeni Kimliklerin Ayrıntılarına Giriş”, Türkler, haz. Hasan Celal Güzel vd. Cilt: 18, Yeni Türkiye Yayınları, ss. 636-643.
• Khalid, A. (2015), Making Uzbekistan: nation, empire, and revolution in the early USSR, Ithaca, NY, Cornell University Press.
• Khalid, A. (2018), Jadidism in Central Asia: Origins, Development, and Fate Under the Soviets, https://mesbar.org/jadidism-in-central-asia-origins-development-and-fate-under-the-soviets/#_ftn4 (Erişim tarihi: 18.04.2021) Kimmage,
• D. (2005). Central Asia: Jadidism -- Old Tradition Of Renewal, https://www.rferl.org/a/1060543.html (Erişim tarihi: 19.04.2021) Kiriş, H.M. (2011), “Parti Sisteminde Kutuplaşma ve Türk Parti Sistemi Örneği”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 44, Sayı 4, ss. 33-67.
• Kocaoğlu, T. (2018), Türkistan’da Yenilik Hareketleri ve İhtilaller: 1900-1924: Osman Hoca Anısına İncelemeler, İkinci Baskı, Hollanda, UZNED.
• Kuttner, T. (1975). “Russian Jadīdism and the Islamic world: Ismail Gasprinskii in Cairo, 1908. A call to the Arabs for the rejuvenation of the Islamic world.” Cahiers du Monde Russe et Soviétique içinde. 16 (3): 383–424. doi:10.3406/cmr.1975.1247.
• Lewis, B. (2007), Modern Türkiye’nin Doğuşu, Ankara.
• Lipset, S.M. ve Rokkan, S. (1967), “Cleavage Structures, Party Systems and Voter Alignments: An Introduction”, (edit.)
• S.M.Lipset ve S.Rokkan, Party Systems and Voter Alignments: Cross-national Perspectives içinde, New York: Free Press, ss. 1-64.
• Mardin, Ş. (1983), Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, İletişim Yayınları.
• Munawwar Qari Abdurrashid Khan oghli (1906), ‘Islah ne demakdadur’, Khurshid (Tashkent), 28 September, 1906.
• Örs, O. (2013), “Kuruluşundan Birinci Dünya Savaşına Kadar İttihat ve Terakki Cemiyeti”, Atatürk Yolu Dergisi, Cilt 13, Sayı 51, ss. 679-716.
• Özbudun, E. (1975), Türkiye’de Sosyal Değişme ve Siyasal Katılma, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, Ankara.
• Quarter, D. (2005), The Ottoman Empire 1700-1922, New York.
• Sayarı S. (2016), “Siyasi Partiler ve Parti Sistemleri”, (derl.) Sabri Sayarı ve Hasret Dikici Bilgin, Karşılaştırmalı Siyaset: Temel Konular ve Yaklaşımlar içinde, 4. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, ss. 123-143.
• Semiz, Y. (2016), “İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Türkçülük Politikası”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (35), s. 217-244. DOI: 10.21563/sutad.187092
• Sorgun, T. (2001), İttihat ve Terakki Devlet Kavgası, İstanbul, Beyaz Balina.
• Steininger R. (1977), Pillarization (verzuiling) and political parties, Sociologische Gids, Sayı 24, No 4, ss. 242-257.
• William, H. (1994), Türkiye’de Ordu ve Siyaset 1789’dan günümüze. Çev. Ahmet Fethi, İstanbul, Hil Yayınları.
• Yılmaz, A., ve Telli, R. (2021). Osmanlı’nın Son Döneminde Muhalif Hareketler: Yeni Osmanlılar ve Jön Türklerin Karşılaştırması. Gaziantep University Journal of Social Sciences, 20(3), ss.1401-1417.
• Yılmaz, N. (2013), “Weimar Dönemi ve Öncesinde Meydana Gelen Siyasi Çekişmeler ve Ekonomik Krizlerin Alman Sosyal Demokrat Partisi Bağlamında Genel Bir Değerlendirmesi”, Sosyal Bilimler Dergisi / Cilt: XV, Sayı 1, ss. 73-87.
• Zürcher, E. J. (2018). Modernleşen Türkiye'nin Tarihi. İletişim Yayınları.