ANKARA NALLIHAN IULİOPOLİS 1 NO'LU BİZANS KİLİSESİ: ARKEOLOJİK VE TARİHSEL İNCELEME

Year 2025, Issue: 70, 105 - 123, 05.09.2025

Durmus Gur , Deniz Demir , Tolga Çelik

https://doi.org/10.30794/pausbed.1595857

Abstract

Luliopolis günümüzde, Aladağ Çayı’nın (Skopas Nehri) geçtiği Sarılar Köyü civarında yer almaktadır. Kent, 1950’lerde Sarıyar Barajı’nın inşa edilmesiyle sular altında kalmıştır. Kente ait kalıntıların birçoğu Sarıyar Barajı’nın kuzeydoğusundaki yamaçta görülmektedir. 1991 yılından itibaren kurtarma kazılarıyla büyük bölümü açığa çıkartılan Iuliopolis Nekropolü, baraj göletinin kuzeydoğusundaki kalker kayalıklar üzerinde yer almaktadır. 1991 yılındaki ilk arkeolojik çalışmalar, Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nin denetiminde kentin nekropolünde kurtarma kazıları adıyla başlatılmıştır. 1991’den 2009 yılına kadar ara verilen nekropol kazıları, hayalperest define avcılarının yaptığı kaçak kazılarla zarar görmüştür. Uzun bir aradan sonra Iuliopolis yapılarını açığa çıkartmak, tahribatları önlemek ve kentin kalıntılarını korumak amacıyla 2009 yılında yeniden arkeolojik incelemeler başlatılmış olup bu çalışmalar, günümüzde devam ettirilmektedir. Bu makale, Ankara'nın Nallıhan ilçesinde bulunan Iuliopolis antik kentindeki 1 Numaralı Bizans Kilisesi’nin 2012-2015 yılları arasındaki kazı çalışmalarını ve elde edilen bulguları detaylı olarak incelemektedir. İlk evrede 3.-4. yüzyıllarda kayaya oyulmuş bir şapel olarak inşa edilen yapı, 5.-6. yüzyıllarda üç nefli bir bazilikaya dönüştürülmüştür. Kilise, 11. yüzyıla kadar kullanılmıştır. Kazılarda elde edilen mimari bulgular, seramik parçaları, tuğla ve kiremit kalıntıları, kilisenin dönemin diğer Bizans yapılarıyla benzer özellikler taşıdığını göstermektedir. Ayrıca, Aziz Theodore'nin yaşamına dair hikâyeler, kilisenin bu azize ithaf edilmiş olabileceğini düşündürmektedir. Makale, Iuliopolis'in Bizans dönemindeki dini ve toplumsal yaşamına ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Keywords

Ankara , Bizans , Iuliopolis , Kilise , Nallıhan.

THE BYZANTINE CHURCH NO. 1 IN IULIOPOLIS, NALLIHAN, ANKARA: AN ARCHAEOLOGICAL AND HISTORICAL STUDY

Abstract

Luliopolis is situated near Sarılar Village, where the Aladağ Stream (Skopas River) flows. The city was submerged in the 1950s with the construction of the Sarıyar Dam. Many of the city's remains are visible on the slope northeast of the Sarıyar Dam. The Iuliopolis Necropolis, largely uncovered by rescue excavations since 1991, is located on the limestone cliffs northeast of the dam reservoir. The initial archaeological work in 1991 began as rescue excavations in the city's necropolis under the supervision of the Ankara Museum of Anatolian Civilizations. The necropolis excavations, which were interrupted from 1991 to 2009, were damaged by illegal excavations carried out by treasure hunters. After a long hiatus, archaeological investigations were restarted in 2009 to uncover the structures of Iuliopolis, prevent destruction, and protect the city's remains, and these studies continue today. This article details the excavation works and findings of Byzantine Church Number 1 in the ancient city of Iuliopolis, located in the Nallıhan district of Ankara, between 2012 and 2015. Initially built as a rock-cut chapel in the 3rd-4th centuries, the structure was transformed into a three-nave basilica in the 5th-6th centuries. The church was used until the 11th century. Architectural findings, ceramic fragments, and brick and tile remnants obtained from the excavations indicate that the church shares similar characteristics with other Byzantine structures of the period. Additionally, stories about the life of Saint Theodore suggest that the church may have been dedicated to this saint. The article aims to shed light on the religious and social life of Iuliopolis during the Byzantine period.

Keywords

Ankara , Byzantine , Iuliopolis , Church , Nallıhan

References

• Apak, A. (2009). “Emevîler Döneminde Anadolu’da Arap-Bizans Mücadelesi”, T.C. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18(2), 95-122.
• Arslan, M., Metin, M., Cinemre, M. O., Çelik, T. ve Devecioğlu, Ü. (2011). “Juliopolis Nekropolü 2009 Yılı Kurtarma Kazısı”, 19 Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu (29.04-01.05.2010, Ordu), Ankara, 271-304.
• Arslan, M., Metin, M., Cinemre, M. O., Çelik, T. ve Türkmen, M. (2012). “Juliopolis Nekropolü 2010 Yılı Kazı Çalışmaları”, 20 Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu (25 -29 Nisan 2011, Bodrum), Ankara, 177-214.
• Belke, K. ve Restle, M. (1984). Tabula Imperii Byzantini Galatien und Lykaonien, Wien.
• Brown, P. (1998). “Beypazarı Tahirler Köyündeki Kiliseler Üzerine Alan Çalışması”, 15. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Cilt 1, 239-243.
• Büyükkarakaya, A. M., Alpagut, A., Çubukçu, E. ve Cavalli, F. (2018) “Juliopolis (Iuliopolis) Antropolojik Araştırmaları: İlk Çalışmalar”, Ankara Araştırmaları Dergisi, Sayı: 6, Cilt 2, Ankara, 111-126.
• Cinemre, M. O. (2014). “Juliopolis Nekropolü 2012 Yılı Kazı Çalışmaları” 22 Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu (14-17 Kasım 2013, Adana), Ankara, 407-426.
• Dawes, E. and Baynes, N. H. (1948). Three Byzantine Saints: Contemporary Biographies of St. Daniel the Stylite, St. Theodore of Sykeon and St. John the Almsgiver, London.
• Doğan, Y. ve Avcu, F. (2018). “Nallıhan ve Çevresinden Yeni Yazıtlar II”, OLBA, XXVI, 415-429.
• Erzen, A. (1946). İlkçağda Ankara, Türk Tarih Kurumu, Ankara. Festugière, A.J. (Ed:) (1970). Vie de Théodore de Sykéôn, Subsidia Hagiographica, 48. Bruxelles.
• French, D. (1981). Roma Çağında Küçük Asya’daki Yollar ve Mil Taşları Fasikül I: Hacı Yolu / Roman Roads and Milestones of Asia Minor Fasc. I: The Pilgrim’s Road, British Institute of Archaeology at Ankara.
• French, D. (2013). Roman Roads & Milestones of Asia Minor, Vol.: 3 Milestones. Fasc.: 3.4 Pontus et Bithynia. British Institute at Ankara Electronic Monographs, Ankara.
• Galanti, A. (1951). Ankara Tarihi I, Tan Matbaası, İstanbul.
• Gazgazi, V. (2016). Early Christian Church Architecture at the Thracian Coast of Bulgaria of the Black Sea Region, International Hellenic University, Black Sea Cultural Studies (A thesis submitted for the degree of Master of Arts). Thessaloniki, Greece.
• Genç Plinius. (2001). Anadolu Mektupları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Güney, H. (2018). “New Inscriptions from Northeast Phrygia: The Cult of Hosios and Dikaios”, GEPHYRA, 15, 101-117.
• Gür, D. (2019). Kuzeybatı Karadeniz’de Bizans Dönemi Dini Eserler, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara.
• Gür, D., Demir, D. ve Çelik, T. (2024). “Iuliopolis Nekropolü’nde Erken Bizans Dönemi Staurogram Tasvirli Tek Odalı Mezar (Presbyter Paulos’a Ait Oda Mezar)”, TÜBA-KED Türkiye Bilimler Akademisi Kültür Envanteri Dergisi, 30, 231-248.
• Gür, D., Demir, D. ve Çelik, T. (2025). “Geç Antik Çağ ve Erken Bizans Dönemi’nde Iuliopolis”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 15(29), 49-74. 
• Harrison, R.M. (1963). “Churches and Chapels of Central Lycia”, Anatolian Studies, 13, 117-151.
• Hobdari, E. (2007). “Ambonët e Kishave të Shqipërisë / The Ambos of Albania”, Iliria, Volume 33, 325-350.
• Hoddinott, R. F. (1963). Early Byzantine Churches in Macedonia and Southern Serbia A Study of the Origins and the Initial Development of East Christian Art. New York: St. Martin’s Press Inc.
• Hill, S. (1996). The Early Byzantine Churches of Cilicia and Isauria. Variorum.
• Ilić, O. (2010). “Early Christian Ecclesiastical Monuments in Settlements and Forts in The Area of Niš”, Ниш и Византија, Vol.: VIII. Ниш, 111-125.
• Imperatoris Theodosii Codex, Liber Sextus Decimus (Çev: A. Koptev). https://droitromain.univ-grenoble-alpes.fr/Constitutiones/CTh16.html#10 22.10.2018-11:36.İşler, B. (2016). “Orta Likya Bölgesi’nde Yeni Bir Keşif: Günağı Kilisesi”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25, 363-392.
• Karivieri, A. (2010). “Creating Contacts: Trade and Exchange along the Via Egnatia from the Roman to the Early Byzantine Period”, Bollettino di Archeologia I, Volume speciale C / C11 / 3. Roma, 15-22.
• Kaya, T. (2020). Routes and Communications in Late Roman and Byzantine Anatolia (ca. 4th-9th Centuries A.D.), A Thesis Submitted to the Graduate School of Social Sciences of Middle East Technical University, in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Doctor of Philosophy in the Department of Settlement Archaeology, Ankara.
• Krautheimer, R. (1965). Early Christian and Byzantine Architecture, Harmondsworth and Baltimore: Published by Penguin Books.
• Lequenne, F. (1991). Galat’lar (Çev: S. Albek). Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Mango, C. (2006). Bizans Mimarisi (Çev: M. Kadiroğlu), Yem Yayınları, İstanbul.
• Mattei, J. L. (2013). Vie de Saint Theodore de Sykeon (Beypazarı) VIème et VIIème siècles après J.C. Isis Press, İstanbul.
• Melmoth, W. (Trans.). (1915). Pliny. Letters (Vol. II), Loeb Classical Library, Harvard.
• Mitchell, S. (1974). “The Plancii in Asia Minor”, The Journal of Roman Studies, Volume 64, 27-39.
• Mitchell, S. (1982). Regional Epigraphic Catalogues of Asia Minor II: The Inscriptions of North Galatia. Oxford: British Archaeological Reports, International Series, 135.
• Niewöhner, P. (2011). “Germia and Vicinity Western Galatia During the Roman and Byzantine Period”, 28. Araştırma Sonuçları Toplantısı (24 - 28 Mayıs 2010, İstanbul), Cilt 1, Ankara, 47-66.
• Olcay-Uçkan, B.Y., Evcim, S. ve Koşdemir, U. (2022). “Olympos 3 No.lu Kilise Duvar Mozaikleri ve Kent Tarihi İçin Önemi”, Höyük, 10, 177-190.
• Onur, F. (2014). “Epigraphic Research Around Juliopolis I: A Historical and Geographical Overview”, Gephyra, Cilt 11, 65-83.
• Öztaşkın, G. K. (2012). “Yanartaş (Khimera)’taki Bizans Dönemi Bazilikası”, Uluslararası Genç Bilimciler Buluşması I: Anadolu Akdenizi Sempozyumu (04-07 Kasım 2009, Antalya), 313-327.
• Öztürk, B. (2008). “Kuruluşundan Bizans Devri Sonuna Kadar Tios Antik Kenti”, Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Sayı 128, 63-78.
• Panagiotopoulos, L. A. (1996). The Patriarchal Institution in the Early Church: (The Pentarchy of the Patriarchs. The presuppositions, the Evolution and the Function of the Institution), Durham Theses, Durham University.
• Pantazis, G. ve Lambrou, E. (2006). “On the Date of Early Christian Basilicas (Central Greece)”, Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Volume 6, No 3, 49-56.
• Peirano, D. (2012). “Some Observations about the Form and Settings of the Basilica of Bargala”, Macedonian Historical Review, Volume 3. Macedonia: Faculty of Philosophy, University of Ss. Cyril and Methodios, Skopje, 65-84.
• Pekak, M. S. (2000). “İstanbul’da Studios Manastırı, H. Ioannes Prodromos Kilisesi I”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Dergisi, Sayı 10, 100-121.
• Procopius. (1940). The Buildings of Procopius, Vol. VII, Book V, (Trans.: Henry Bronson Dewing), Loeb Classical Library, Harvard.
• Rackham, H. (Trans.). (1942). Pliny. The Natural History (Cilt II), Loeb Classical Library, Harvard.
• Ramsay, W. M. (1890). The Historical Geography of Asia Minor, London.
• Ramsay, W. M. (1900). The Church in the Roman Empire Before A.D. 170, Hodder and Stoughton, London.
• Ramsay, W. M. (1960). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara.
• Ruge, W. (1918). Juliopolis, RE, 10/1, 102.
• Sağır, E., Metin, M. ve Cinemre, M. O. (2015). “Juliopolis Nekropolü 2013 Yılı Kazısı”, 23 Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu (04 - 07 Mayıs 2014, Mardin), Ankara, 151-170.
• Sağır, E., Metin, M. ve Çelik, T. (2016). “Juliopolis Nekropolü 2015 Yılı Kazısı”, 25 Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu (11-15 Nisan 2016, Antalya), Ankara, 665-683.
• Sharp, R. S. (2010). The Outside Image: A Comparative Study of External Architectural Display on Middle Byzantine Structures on The Black Sea Littoral. Doctor of Philosophy Thesis, University of Birmingham.
• Strabon. (2000). Geographika-Antik Anadolu Coğrafyası XII-XIV, (Çev: A. Pekman), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Şener, M. (2016). Nallıhan, 3. Baskı, Ankara.
• Tekinalp, V. M. (2001). “Andriake Kiliseleri ve Tarihlendirme Sorunları”, (Ed. Sema Doğan) V. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı ve Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler (19-20 Nisan 2001, Ankara), 491-515
• Tiefenbach, H. P. (2012). Anadolu’nun Azizleri, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• Uçar, Ş. (1986). “Müslümanlar’ın İstanbul’u Fethetmek İçin Yaptıkları İlk Üç Muhasara”, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 1, 65-83.
• Ulusoy, İ., Şen, E. ve Diker, C. (2024). “Juliopolis Doğu Nekropol Alanı Jeolojisi”, Juliopolis 1 (Edit.: Ali Metin Büyükkara), Ankara, 77-91.
• Yaşlı Plinius. (2017). Doğa Tarihi, Say Yayınları, İstanbul.