Nasîrüddîn et-Tûsî’de Soyut Aklın İspatı: Analitik Bir Okuma

Year 2024, , 109 - 122, 20.10.2024

Ersan Türkmen

https://doi.org/10.32950/rid.1490276

Abstract

Bu çalışmada Nâsîrüddin et-Tûsî’nin soyut aklın varlığını ispatlamada kullandığı (ö. 672/1274) deliller incelenmektedir. Düşünürün bu husustaki ispatlama yöntemi bir bakıma önceki düşünürlerin kullandıkları yöntemlere paralel olarak geliştirilmiştir. Bu sebeple Tûsî öncesi düşünürlerin konuyla alakalı görüşleri çalışmanın kapsamına dahil edilmiştir. Böylece çalışmanın ilk bölümlerinde meseleye dönük önceki filozofların yaklaşımları ele alınmıştır. Tûsî’nin görüşüne kaynak teşkil eden söz konusu süreç incelendiğinde, Nous kavramına tekabül eden aklın, İslam felsefe tarihinde zamanla farklı manalar ifade etmiş olduğu anlaşılır. Öyle ki İslam felsefesinin ilk dönemlerinde bu kavram epistemolojik olarak kullanılmış, sonraki dönemlerde ise ontolojik değere sahip olacak şekilde ele alınmıştır. Örneğin Fârâbî (ö. 339/950) ve İbn Sînâ (ö. 428/1037) gibi filozoflar aklı, işlevselliği itibarıyla içerdiği bilgi ve idrak anlamlarına ilaveten varlık ilkesi olarak da görmüşleridir. Bunun sebebi ise özellikle o iki filozofun varlığı sudûr nazariyesine bağlı kalarak açıklamalarıdır. Ancak onlar aklı bu manada kullanmadan önce onun varlığını tartışmış ve farklı yollarla onu ispatlamaya çalışmışlardır. Özellikle adı geçen filozoflar aklı sudûr nazariyesine dayalı olarak açıklamışlar ve yine aynı teoriye dayanarak onun varlığını ispatlamışlardır. Fakat çalışmanın konusu olan Tûsî ise mücerret aklın varlığının bu yöntemle ispatlanmasını doğru bulmaz. Aslında, felsefî olarak genelde İbn Sînâ gibi Meşşâî filozofları birçok meselede takip eden Tusî, varlığın başlangıcı bağlamında onlardan kısmen ayrılır. Öyle ki Tûsî İbn Sînâ’nın varlığı açıklamak için geliştirmiş olduğu ilahî feyz teorisini eleştirir. Bu sebeple o, İbn Sînâ’nın konuya dönük kullandığı sudûr merkezli delilini de tenkit eder. Ancak söz konusu delili bilhassa Tecrîdü’l-iʿtiḳād eserinde eleştirse de genel olarak soyut aklın varlığını kabul eder. Buna ilaveten onun varlığını ispatlamak için de müstakil bir risale olan Risaâlet’ün fî İsbati’l-ʿaḳl el-Mücerred adlı risalesini kaleme alır. Filozof muhtasar olan söz konusu risalesinde soyut aklın varlığını yedi mukaddimeden oluşan bir delil ile ispatlamaya çalışır. Kullanılan delil ise esasında epistemolojik temeller üzerine inşa edilmektedir. Şöyle ki o, soyut aklı, mâkûl sûretlerin kaynağı olarak görür ve kimi zaman da ona nefsül-emr adını verir. Tûsî’ye göre bu tür aklın varlığını kanıtlamak, ancak insanın idrak ettiği külli sûretler ve zarurî bilgilerden yola çıkmakla mümkündür. Zira kesin bir şekilde doğru olarak kabul ettiğimiz bilginin doğruluğunu ölçümleyen dışarıda bir kıstasın olması gerekir. Böylece o kıstasın soyut akıl olduğunu ileri sürer. Şüphesiz Tûsî’nin bu delili gerçek bilginin imkânına yönelik geliştirilmiştir. Zira filozofun buradaki amacı zahiren soyut aklın varlığını ispatlamak olsa da bir bakıma bedihî ve zarurî bilgilerin kaynağının varlığını aklen ispatlayarak bu tür bilgilerin doğruluğunu savunmaktır. Tûsî’nin yaklaşımına bu açıdan bakıldığında, gerçek bilginin imkânını ispatladığından dolayı değerli bir yaklaşım olduğu anlaşılır. Buna ilaveten filozofun delilini oluşturan mukaddimeler önceki filozofların kitaplarında bulunsa da terkip itibarıyla özgün olduğunu söylemek mümkündür. Nitekim çalışmayı önemli kılan özellik de esasında budur. Zira bu çalışma soyut aklın varlığını epistemolojik temellere dayanarak ispatlamanın mümkün olduğunu söyleyen bir yaklaşıma ışık tutmaktadır.

Keywords

İslam Felsefesi, Meşşâîlik, Soyut aklın ispatı, İbn Sînâ, Nasîrüddîn et-Tûsî, Tecrîdü’l-iʿtiḳād

Proof of Abstract Entelect in Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī: An Analytical Reading

Abstract

In this study, the evidence used by Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī to prove the existence of abstract mind (d. 672/1274) is examined. He developed his proof method in parallel with the proof methods of previous thinkers. For this reason, the approaches of pre-Tusi thinkers are also included in the scope of our study. It is understood that the mind, which corresponds to the concept of nous, has expressed different meanings over time in the history of Islamic philosophy. In fact, although this concept was used epistemologically in the early periods of Islamic philosophy, it was handled in a way that had ontological value in later periods. For example, philosophers such as Fârâbî (d. 339/950) and Avicenna (d. 428/1037) used reason in the sense of the principle of existence, in addition to the meanings of knowledge and perception it contains in terms of its functionality. The reason for this is that especially those two philosophers explain the existence by adhering to the theory of emanation. However, before using reason in this sense, philosophers discussed its existence and tried to prove it in different ways. Especially the mentioned philosophers accepted the mind as existing because they saw it as a requirement of the emanation theory. But al-Ṭūsī does not find their approach in this direction correct. In fact, al-Ṭūsī, who philosophically generally follows Peripatetic philosophers such as Ibn Sina, partially differs from them regarding the origin of existence. Because al-Ṭūsī criticizes the emanation theory. For this reason, he also criticizes the emanation-centered evidence that Avicenna used to prove the existence of abstract mind. However, although he criticizes the evidence in question, especially in his work tajrid al-i‘tiqad, he generally accepts the existence of abstract mind. He also, he wrote an independent treatise called Risaâlet'ün fî İsbati’l-ʿaḳl el-Mücerred to prove the existence of abstract reason. The philosopher wrote an independent treatise of summary value to prove the existence of abstract mind. In the treatise in question, he tries to prove the existence of abstract mind with an evidence consisting of eight introductions. The philosopher's evidence is actually built on epistemological foundations. Namely, he sees the abstract mind as the source of mental forms and sometimes refers to it as nefsul-amr. According to al-Ṭūsī, proving the existence of abstract mind is only possible by starting from the universal forms and essential knowledge that humans perceive. Because there must be an external criterion that measures the accuracy of the information we accept as accurate. Thus, he argues that the criterion is abstract reason. In fact, this evidence was developed for the possibility of true knowledge. Because, although the philosopher's aim here is to prove the existence of the abstract mind, in a sense, it is to protect the accuracy of such information by mentally proving the existence of the source of that essential and essential information. When Tusi's approach is looked at from this perspective, it is understood that it is a valuable approach because it proves the possibility of true knowledge. In addition, although the introductions that constitute the philosopher's evidence are found in the books of previous philosophers, it is possible to say that they are original in terms of composition.

Keywords

Islamic Philosophy, Peripateticism, Proof of abstract entelect, Avicenna, Naṣīr al-Dīn al-Ṭūsī, tajrid al-i‘tiqad

دليل إثبات وجود العقل المجرد عند نصير الدين الطوسي: قراءة تحليلية

Abstract

تتناول هذه الدراسة تحليل الأدلة التي استخدمها نصير الدين الطوسي (ت. 672/1274) في إثبات العقل المجرد. ولكون طريق الإثبات الموجودة عند الطوسي مبنية على طرق فلاسفة ومفكري ما قبل الطوسي، قمنا بتحليل تلك الطرق لأجل إضفاء الوضوح على دليل الطوسي. حينما نقرأ التاريخ الفلسفي الإسلامي، نجد أنّ مصطلح العقل في بداية استخدامه الفلسفي، كان يؤدي معنا معرفيا بالذات، إلا أنّه مع مرور الزمن أخذ هذا المصطلح منحا وجوديا. فعلى سبيل المثال، استخدم فلاسفة مثل الفارابي (ت. 339/950) وابن سينا (ت. 428/1037) العقل بمعنى أنطولوجي، مع قبولهم لما يحتويه مصطلح العقل من الناحية الوظيفية لمعاني الإدراك والمعرفة، حيث أنّهم قالوا بكونه مبدأ أو علة للوجود. والسبب في ذلك هو أنّ هذين الفيلسوفين خاصة يفسران الوجود بناء على نظرية الفيض. لكنّ الفلاسفة مع تكلمهم عن العقل بهذا المعنى، تطرقوا الى مسألة وجوده وحاولوا إثباته بطرق مختلفة. خاصة وأنّ الفلاسفة المذكورين أعلاه فسروا العقل بالتمسك بنظرية الفيض، كما أثبتوا وجوده بناء على نفس النظرية. إنّ الطوسي من حيث بنيته الفلسفية، يُعتبر من المفكرين الذين تأثروا بالفلاسفة المشائين عمومًا كابن سينا، ولكنّه مع هذا يختلف عنهم جزئيًا، خاصة في سياق الوجود ومبادئه. لكون الطوسي ينتقد نظرية الفيض الإلهية التي طورها ابن سينا لتفسير الوجود. ولأجل هذا السبب ايضا، فهو ينتقد الأدلة التي استخدمها ابن سينا لإثبات وجود العقل المجرد الموجود ضمن تلك النظرية. وعلى الرغم من انتقاده لهذه الأدلة، وخاصة في كتابه تجريد الاعتقاد، إلا أنّه يقبل بشكل عام وجود العقل المجرد، ولإثبات وجوده، يستخدم أدلة مختلفة عمّا هو موجود عند ابن سينا. إنّ الطوسي قد خصّص رسالة مختصرة مستقلة لإثبات وجود العقل المجرد، فهو قد حاول إثبات هذا النوع من العقل في تلك الرسالة، من دليل متكون من ثماني مقدّمات. إنّ الدليل الذي يستخدمه الطوسي في هذا المجال، دليل معرفي في أساسه، لأنّه يرى بأنّ العقل المجرد هو مصدر الصور العقلية، ويسميه أحيانًا نفس الأمر. ولهذا السبب فبحسب الطوسي، لا يمكن إثبات وجود ذلك العقل إلا من خلال الانطلاق من الصور العقلية والمبادئ المعرفية التي يمكن للبشر إدراكها. فإنّ تلك المفاهيم والمبادئ المعرفية المُسلّم بها، لا يمكن أن تكون صحيحة إلّا بوجود مبدأ خارجي يُقاس عليها، ومن ثم فهو يرى أنّ المعيار في صحة هذه المبادئ هو العقل المجرد. لو نظرنا الى إثبات الطوسي لهذا النوع من العقل من الناحية المعرفية، فإنّنا نجده محوالا لإثبات صدق المعلومات البديهية أيضا. فمن هذا المنطلق يمكننا القول بأنّ هدفه في دليله هذا ليس فقط إثبات العقل المجرد، بل أيضا هو محاولة لإثبات صدق المعلومات الأولية. كما أنّ أغلب المقدمات التي تُشكّل دليل الطوسي هذا، موجودة في كتب الفلاسفة السابقين بأشكال مختلفة، إلا أنّه من الممكن القول بأنّها أصلية من حيث التأليف البرهاني. في الحقيقة ان أهمية هذا البحث تكمن في هذه المسألة، حيث إنّه يسلط الضوء على مسألة إمكانية إثبات العقل المجرد عن طريق معرفي صرف.
الكلمات المفتاحية

Keywords

الفلسفة الإسلامية, المشّائية, إثبات العقل المجرد, ابن سينا, نصير الدين الطوسي, تجريد الاعقاد

References

• Âmulî, Hasanzâde. ‘Uyûn-i Mesâili'n-Nefs. Tahran: İnişârât-i Emîr-i Kebîr, 1385.
• Aktaş, Muhammet Maşuk. Nasîrüddîn Et-Tûsî’de Nefsü’l-Emr Problemi: Mutâbakat Teorisi Bağlamında Bir Değerlendirme. İstanbul: Medeniyet Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Aktaş, Muhammet Maşuk. “Cürcânî’ye Atfedilen Nefsü’l-emr Risalesinin Semerkandî’nin el-Ma‘ârif ’inden Alındığı Üzerine: Otantiklik ve İçerik Hakkında Bir Araştırma”. Nazariyat 8/2 (Ekim 2022).
• Bağdâdî, Ebû’l-Berekât. Kitâbü'l-Muʿteber fi'l-ḥikme. Haydarabad: Daire’tü’l-ma’arif el-Osmaniyye, 1375.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Akıl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/238-239. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Duran, Recep. “Nasır Tûsî’nin Nefsu’l-Emr Risâlesi İsbâtu’l-Akli’l-Küllî”. Dört Öge 4 (Nisan 2016).
• Duran, Recep. “Nefsu'l-Emr" Risaleleri”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Felsefe Bölümü Dergisi (1992).
• Demirkol, Murat. Tûsî’nin İbn Sînâ Savunması. Ankara: FECR Yayınlar, 2010.
• Demirkol, Murat. “Nasîreddin Tûsî’nin İbn Sina Felsefesini Fahreddin Râzî’nin Eleştirilerine Karşı Savunması”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (Haziran 2010), 247-276.
• Ergin, Hacer. “Celâleddîn Devânî’in Nefsül’-Emr Anlayışı”. Osmanlı Düşüncesi Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. Fuad Aydın-Metin Aydın-Muhammed Yetim. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2018.
• İbn Sînâ. En-Necât. thk. Muheyddin el-Kurdî. Mısır: es-Se’ade. 1938.
• İbn Sînâ. eş-Şifâʾ İlahiyat I. thk. El-eb Kanvatî – Said Zâid. Mısır: El-Matabi’ el-Emiriyye, 1952.
• İbn Sînâ. “er-Rîsâle fi'l-Hudûd”. Tisu Resail-i fi'l Hikme ve't Tabiyyat. Mısır: Matba’tu Hinddiye, 1908.
• İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. Süleymân Dünya. Mısır: Dar’ul İhyâ, 1947.
• İbn Fâris. Muʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdulsalam Harûn. 6 Cilt. Lübnan: Daru’l-Fikr, 1979.
• Câbir b. Hayyân. “Kitabu’l-Hudud”. Resâil Câbir b. Hayyân, nşr. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dâru’l-Kutub el-İlmiyye, 2006.
• Devânî, Celaleddîn. Şerhu’ risalet’i İsbât’il-akıl. thk. Taybe Arif Niya. İran: Miras-i Mektûb, 1393.
• Esterabadî, Muhammed Cafer. El-Berâhîn-i Ḳāṭıʿa fî şerh’i Tecrîd’il-ʿakaid es-Sadiʿa. İran: Mekteb’ul-iʿlam el-İslamî, 1424.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. Bidâyetü’l-ḥikme. İran: Müessesetü’l-Maʿarif er-İslamiyye, 1418.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin. Nihâyetü’l-ḥikme. İran: Müessesetü’n-neşsr el-İslamî, 1404.
• Tûsî, Nasîrüddîn. Tecrîdü’l-iʿtiḳād. thk. Muhammed Celâlî. İran: Mekteb’ul-iʿlam el-İslamî, 1407.
• Tûsî, Nasîrüddîn. Telḫîṣü’l-Muḥaṣṣal. Lübnan: Dâru’l-edvâ, 1980.
• Tûsî, Nasîrüddîn. Şerḥu’l-İşârât. thk. Süleymân Dünya. Lübnan: Müessesetü’n-Numân, 1993.
• Tûsî, Nasîrüddîn. Risaâlet’ün fî İsbati’l-ʿaḳl el-Mücerred. thk. Taybe Arif Niya. İran: Miras-i Mektûb, 1393.
• Tûsî, Alâeddin Ali. Tehâfütü’l-felâsife. Thk. Rıza Saadet. Lübnan: Dâru’l-fikr.
• Tülüce, Hüseyin Adem– Tunagöz, Tuna. “Taşköprülüzâde Ahmed Efendi’nin Nefsü’l-Emr Anlayışı”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/2 (2021).
• Gazâlî. Tehâfütü’l-felâsife. thk. Sülymân Dünya. Mısır: Dâru’l-maʿrif, 1966.
• Gazâlî. el-Müstaṣfâ min ʿilmi’l-uṣûl. thk. Muhammed Abulşâfî. Lübnan: Dâru’l-kutub el-İlmiyye, 1993.
• Gazâlî. Meâʿricü'l-Kuds fî Medāric Maʿrifeti'n-Nefs. Londra: Müessesetü Hindâvî, 2017.
• Fârâbî, es-Siyâsetü’l-medeniyye. thk. Fevzî M. Neccâr. Beyrut: el-Matbaa el-Kasûlikiyye, 1964.
• Fârâbî. Ârâ'i ehli'l-medîneti'l-fâzıla. thk. Elbîr Nasrî Nâdir. Lübnan: el-Matbaa el-Kasûlikiyye, 1986.
• Kanaatlı, Muhammet. Nasîruddin Tûsî Felsefesinde Nefsü’l-Emr. Ankara: Yildirim Beyazit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Karagöz, İsmail. İsmail Gelenbevî’de Nefsü’l-emr. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Kaya, Mahmut. “Sudûr”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/467-468. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kutluer, İlhan. “Müsül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/149-151. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kindî. “Risâle fî ḥudûdi'l-eşyâʾ ve rüsûmihâ”. Resâʾilü’l-Kindî el-felsefiyye. thk. Muhammed Ebû Rîde. Mısır: Dâru’l-Fikr Al-Arabî, 1950.
• El-kişî, Şemsüddîn. Ravżatü'n-nâẓır fî şerhi risaleti Nefsü’l-emer. thk. Taybe Arif Niya. İran: Miras-i Mektûb, 1393.