Evaluation of Similar and Different Aspects in the Comparative Elements Between Turkish and Arabic in Dîvân-ı Lügati't-Türk

Year 2025, Issue: 28, 81 - 96, 20.04.2025

Rifat Resul Sevinç

https://doi.org/10.32950/rid.1604422

Abstract

Mahmud of Kashgarian who was born near Kashgar within the borders of East Turkestan, received a very good education with the means provided by his family and was raised to be a ruler, but due to the assassination attempt on his family, he was forced to leave his hometown and travel around the Turkish homelands for many years. He did not remain idle in the places he traveled, he had the opportunity to observe the Turkish languages, get to know their dialects and collect material for the work he planned to write. It is not known when and where he decided to write his work and what effort he put into it during this period of his life. This work written by Kashgarli on the Turkish language and named Dîvânu Lugati’t-Turk was written in Arabic with Arabic letters and presented to the Islamic caliph in Baghdad at the time. The aim of the work is to prove that Turkish is a developed language that is not inferior to Arabic in terms of word derivation and expression power that will meet the desired meaning. For this purpose, many Arabic elements were used while explaining words, idioms and rules. Since it is aimed at Arabs, the work bears the traces of the Arabic dictionary style and the words are arranged alphabetically according to their last letter, as in the Kitâb’ul’Ayn (Khalîl b. Ahmed (d. 175/995) and Dîvânu’l-Edeb (İshak el-Fârâbî (d. 350/792) dictionaries. The arrangement of words is in the style of Dîvânu’l-Edeb, which is classified according to the structure and patterns of verbs. Words that have the same or similar meanings in the work, sound changes in Turkish words and some grammatical issues, Turkish idioms and proverbs, verses, hadiths, Arabic poetry, Arabic proverbs and idioms are compared. In the comparison made between the two languages, it is understood that Kashgarli has a good command of Arabic, as Arabic elements are used very accurately – except for some points. Dîvânu Lugati’t-Turk is an encyclopedic work that includes many examples such as dictionary and grammar, many Turkish dialects, language structure, history, geography, medicine and treatment methods, Turkish culture, poetry, proverbs and idioms. The translation of the only existing manuscript was started by Rıfat Bilge after it was found, but it remained unfinished. The work was re-translated with the efforts of Besim Atalay, and two more translations were recently added to its Turkish. In addition to the translations made into languages such as Turkish, English, German and Uyghur, the list titled “Kashgarli Mahmud and Dîvânu Lugati’t-Turk Bibliography” published by the Turkish Language Association regarding a large number of multifaceted studies such as books, book chapters, theses, articles and papers shows how important this work is. While more extensive and detailed studies should be conducted on the Arabic elements in the work, which is considered the first example of comparative linguistics in terms of comparing Turkish examples with Arabic, studies on Arabic have been limited to a thesis, an Arabic article and a few papers. This study aims to evaluate the similar and different aspects between the two languages in the comparisons between Turkish and Arabic in the work, and to reveal the truthfulness of Kaşgarlı's claim that Turkish is not behind Arabic in terms of development in the comparisons he made and the accuracy of the comparisons.

Keywords

Arabic Languave and Rhetoric, Dîvân-i Lügati’-Turk, Arabic, Turkish, Comparison, Conformity

Dîvân-ı Lügati't-Türk’te Türkçe ve Arapça Arasında Mukayese Edilen Unsurlarda Benzer ve Farklı Yönlerin Değerlendirilmesi

Abstract

Doğu Türkistan’ın sınırları içindeki Kaşgar yakınlarında doğan Kaşgarlı Mahmud, ailesinin sağladığı imkânlarla çok iyi bir eğitim gördüğü ve hükümdar olmak üzere yetiştirildiği hâlde ailesine yapılan suikast dolayısıyla yaşadığı yeri terk ederek uzun yıllar Türk yurtlarını dolaşmak zorunda kalmıştır. O, dolaştığı yerlerde boş durmamış, Türk dillerini gözlemleyerek lehçelerini tanıma imkânı bulmuş ve yazmayı düşündüğü eseri için malzeme toplamıştır. Hayatının bu döneminde eserini nerede ve ne zaman yazmaya karar verdiği ve bunun için nasıl bir çaba harcadığı bilinmemektedir. Kaşgarlının Türk dili üzerine yazdığı ve Divânu Lügati’t-Türk adını verdiği bu eser, Arap harfleriyle Arapça yazılarak dönemin Bağdat’taki İslâm halifesine takdim edilmiştir. Eserde Türkçenin istenilen anlamı karşılayacak kelime türetme ve ifade gücü yönünden Arapçadan hiç de geri kalmayan, gelişmiş bir dil olduğu ispat edilmek istenilmiştir. Bu maksatla kelime, deyim ve kuralları açıklarken çok sayıda Arapça unsur kullanılmıştır. Araplara yönelik olduğu için Arapça sözlük tarzının izlerini taşıyan eserde kelimeler, Kitâb’ul’Ayn (Halîl b. Ahmed (ö. 175/995) ve Dîvânu’l-Edeb (İshâk el-Fârâbî (ö. 350/792) sözlüklerinde olduğu gibi son harfine göre alfabetik dizilmiştir. Kelimelerin dizimi fiillerin yapısına ve kalıplarına göre tasnif edilen Dîvânu’l-Edeb tarzındadır. Eserdeki aynı veya yakın anlamıyla Arapçadan Türkçeye geçen kelimeler, Türkçe kelimelerdeki ses değişimleri ve bazı gramer konuları, Türkçe deyim ve atasözleri; ayet, hadis, Arap şiiri, Arap atasözü ve deyimleriyle mukayese edilmiştir. İki dil arasında yapılan mukayesede –bazı noktalar hariç- Arapça unsurların son derece isabetli kullanılmasından Kaşgarlının Arapçaya iyi derecede hâkim olduğu anlaşılmaktadır. Divânu Lügati’t-Türk, sözlük ve gramerin yanı sıra pek çok Türk lehçesinin, dilin yapısının, tarih, coğrafya, tıp ve tedavi yolları, Türk kültürü, şiir, atasözü ve deyim gibi çok sayıda örneğin yer aldığı ansiklopedik bir eserdir. Mevcut tek yazma nüshasının bulunarak Rıfat Bilge tarafından tercümesine başlanmış ancak yarım kalmıştır. Besim Atalay’ın çabasıyla yeniden tercüme edilen eserin Türkçesine yakın zamanda iki farklı tercüme daha eklenmiştir. Türk Dil Kurumu’nun Türkçe, İngilizce, Almanca, Uygurca gibi dillere yapılan tercümesinin yanında kitap, kitapta bölüm, tez, makale ve bildiri gibi çok yönlü ve büyük sayıda çalışmaya dair yayınladığı “Kaşgarlı Mahmud ve Dîvânu Lugâti’t-Türk Kaynakçası” adlı liste bu eserin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Türkçe örneklerin Arapça ile karşılaştırılması yönüyle karşılaştırmalı dilbilimin ilk örneği sayılan eserdeki Arapça unsurlar hakkında daha geniş ve ayrıntılı çalışmalar yapılması gerekirken Arapça ile ilgili çalışmalar bir tez, bir Arapça makale ve birkaç bildiri ile sınırlı kalmıştır. Bu çalışma eserdeki Türkçe ve Arapça arasındaki mukayeselerde iki dil arasındaki benzer ve farklı yönler değerlendirilerek Kaşgarlının yaptığı mukayeselerde Türkçenin gelişmişlik yönünden Arapçadan geri olmadığı iddiasındaki haklılığı ve mukayeselerin doğruluğunun ortaya konulması hedeflenmiştir.

Keywords

Arap Dili ve Belagatı, Dîvân-ı Lügati’-Türk, Arapça, Türkçe, Mukayese, Değerlendirme

References

• ‘Accâc, Abdullah b. Ru’be, Dîvânu’l-‘Accâc, nşr. İzzet Hasan, Beyrut - Halep, Dâru’ş-Şarki’l-‘Arabî, 1416/1995.
• A‘şâ, Meymûn b. Kays, Dîvânu-l-A‘şa’l-Kebîr, nşr. Mahmûd İbrâhîm er-Rıdvânî, 2 Cilt, Doha (Katar), Vizâretu’s- Sekâfe ve’l-Funûn ve’t-Turâs, 2010.
• Akün, Ömer Faruk, “Kaşgarlı Mahmud”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 25/9-15. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Akün, Ömer Faruk, “Kilisli Rifat Bilge”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 26/18-22. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Alî Rızâ, el-Merci‘ fi’l-Luğati’l-‘Arabiyye, 3 Cilt, Beyrut - Halep, 4. bs., Dâru’ş-Şarkı’l-‘Arabî, ts.
• almaany.com. Erişim 8 Aralık 2024. https://www.almaany.com/ar/dict/ar-ar/
• Alp, Musa - Yılmaz, Mehmet, Arap Dilinde Başlangıcından Günümüze Sözlükler. Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2011.
• Atalay, Besim, Divanü Lûgat-it -Türk Tercümesi 4 Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 4. bs., 1999.
• Bozkurt, Nebi - Kalfazade, Selda, “İbrik”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 21/372-376. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ceritoğlu, Murat, “Kâşgârlı Mahmud ve Dîvânu Lügati’t-Türk”. Haz. Vahit Türk. Cumhuriyetin 100. Yılında 100 Türk Büyüğü Bilgeler ve Bilginler. 2 Cilt, y.y. 2022. 1/395-441.
• Çetinoğlu, Oğuz, Kaşgarlı Mahmud ve Dîvânu Lugati’t-Türk, İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları, 1999.
• Cevâlîkî, Ebû Mansûr Mevhûb b. Ahmed, Şerhu Kitâbi Edebi’l-Kâtib, nşr. Taybe Hamd Bûdî, Kuveyt: Kuveyt Üniversitesi Yayınları, 1415/1995.
• Coşar, A. Mevhibe – Bahadır, Güneş, “Açıklamalı bir Kaynakça Denemesi-I - II: Divânü Lugâtit’Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Makaleler”, Türkiyat Mecmuası, 21(2011). 167-231.
• Develi, Hayati, “Kitâbü'l-İdrak”, Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 26/108, Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Dîzîre Sakkâl, Neş’etu’l-Me’âcimi’l-‘Arabiyye ve tatavvurihâ, Beyrut: Dâru’s-Sadâkati’l-‘Arabiyye, 1995.
• Durmuş, İsmail, “Sözlük”, Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 37/398-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî, Kitâbu’l-İdrâk li lisâni’l-Etrâk, Terc. Ahmet Caferoğlu, İstanbul: Evkaf Matbaası, 1931.
• Ercilasun, Ahmet Bican - Akkoyunlu, Ziyat, Kaşgarlı Mahmud Dîvânü Lugati't-Türk, Ankara: TDK Yayınları, 2014.
• Fârâbî, İshâk b. İbrâhîm, Dîvânu’l-edeb, nşr. Ahmed Muhtâr Ömer - İbrâhim Enîs, 4 Cilt, Kahire: Müessesetu Dâri’ş- Şa’b, 1424/2003.
• Halîl b. Ahmed el-Ferâhidî, Kitâbu’l-‘ayn, nşr. Mehdî el-Mahzûmî – İbrâhîm es-Sâmarrâî, 8 Cilt, y.y., ts.
• Hamelâvî, Ahmed, Şeza’l-‘Arf fi fenni’s-sarf, Beyrut, Matbaatu’a-Sakafiyye, 12. bs., 1957.
• Hartmann, Angelika, “Muktedî-biemrillâh”. Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 31/142-143. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Hulvânî, Muhammed Hayr, el-vadih fi’s-sarf, Dimaşk - Beyrut, Dâru’l-Me’mûn li’t-Turâs, 1407/1987.
• İbn ‘Usfûr, Ebu’l-Hasen Alî b. Mü’min el-İşbîlî, el-Mumti’u’l-kebîr fi’t-tasrîf, nşr. Fahreddîn Kabâve, Beyrut: Mektebetu Lubnân, 1996.
• İbn Manzûr, Cemâluddîn Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mukerrem, Lisânu’l-‘Arab, nşr. Emîn Muhammed - Muhammed es-Sâdık el-‘Abdî, 18 Cilt, Beyrut: Dâru İhyâu’t-Turâsi’l-‘Arabî, 1417/1996.
• İbrâhîm Mustafâ v.dğr. el- Mu‘cemu’l -vasît, İstanbul, Çağrı Yayınları, ts.
• İmîl Bedî‘, el- Mu‘cemu’l -mufassal fî şevâhidi’l-luğati’l-‘Arabiyye, 14 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütubi’l-İlmiyye, 1996.
• İnayet, Alimcan, “Kaşgarlı Mahmut Hakkında Oluşan Efsaneler Üzerine”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 2(2006), 347 – 372.
• Kaçalin, Mustafa S., “Dîvânü Lugâti't-Türk”, Türkiye Diyanet İslâm Ansiklopedisi. 9/446-449, Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Kahayev, Amir, “Arap Dilinde Naht Olgusu (İbn Fâris Örneğinde)”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(2019). 6(1)/31- 48.
• Karabelâ, Nevin, “Dîvânu Lügati’t-Türk’te Arapça Unsurlar”, ed. Muhsin Kalkışım, Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu Rize: Rize Üniversitesi, 2008), 358-366.
• Karslı, İlyas, “Dîvânu Lügati’t-Türk’ün Dünya Sözlükçülüğündeki Yeri”, ed. Muhsin Kalkışım, Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu Rize: Rize Üniversitesi, 2008), 243-248.
• Kaşğârî, Mahmûd b. Huseyn b. Muhammed, Kitâbu Divâni lügati’t-Türk, 3 Cilt, İstanbul: Matbaa-i ‘Âmire, 466/1074.
• Kayadibi, Fahri, “Kaşgarlı Mahmud ve Dîvân-ı Lügati't-Türk'te Eğitim ile İlgili Kavramlar” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 18 (2008), 1-21.
• Kutrub, Muhammed b. el-Mustenîr, Müsellesât Kutrub ma’a ziyâdâtihâ, nşr. Ahmed Cumhûrî el-Mekkî, Mekke: Mektebetu’l-Esedî, 2. bs., 1996.