Mehir Konusu Özelinde Hanefî Fürû Literatürünün Gelişimi

Year 2025, Issue: 28, 65 - 80, 20.04.2025

Fatmanur Keskin Karaosman , İlyas Yıldırım

https://doi.org/10.32950/rid.1610140

Abstract

Bir ilim dalına ait eserlerin tarihsel süreçteki gelişim ve dönüşümlerinin incelenmesi, o ilim dalına ait literatürün serüvenini kapsamlı bir bakış açısıyla ortaya koymakla beraber ilgili ilmin gelişimine dair ipuçları sunmaktadır. Ebû Hanîfe’nin mezhebin önde gelen alimleriyle oluşturduğu ilim halkasında konu edinilen meseleler ve tartışılan mevzuların kaleme alınması ile başlayan Hanefî fürû literatürünün de bu bağlamda incelenmesi önemlidir. Bu şekildeki bir inceleme, söz konusu literatürün oluşumuna dair tespitlere imkân tanımakta, bununla beraber Hanefî fıkıh birikiminin oluşum sürecini yansıtan izlere ışık tutmaktadır. Bu çalışmada ilgili literatürün gelişiminin incelenmesi ve varsa literatürdeki değişimlerin tespiti amaçlanmaktadır. Çalışmanın kapsam itibariyle tüm fürû meselelerini kuşatması mümkün olmadığı için yalnızca eserlerin kitabu’n-nikâh bahislerinde ele alınan mehir konusu incelenmiştir. Benzer şekilde Hanefî fürû literatürünün tamamının incelenmesi araştırmanın kapsamını oldukça arttıracağı için eser sayısı beş ile sınırlandırılmıştır. Bu kapsamda Şeybânî’ye ait hicrî ikinci yüzyıl tarihli el-Asl, dördüncü yüzyılda Cessâs tarafından oluşturulan Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî, beşinci yüzyılda Serahsî’nin dikte ettirmek suretiyle meydana getirdiği el-Mebsût ve altıncı yüzyılda Kâsânî tarafından kaleme alınan Bedâiu’s-sanâi‘ ile son dönem literatürünün örneklerinden biri olması itibariyle İbn Âbidîn’in hicrî on üçüncü yüzyılda kaleme aldığı Reddü’l-muhtâr isimli eseri kaynak olarak belirlenmiştir. Çalışmada doküman analizi yöntemi benimsenmiştir. Eserlerin genel üslubu, eserlerde terimlerin kullanımı, kaynakların kullanımı, meselelerin temellendirilmesi ve kullanılan deliller, ihtilaflara yer verme ve müellifler arasındaki görüş farklılıkları şeklinde beş farklı tema belirlenerek ilgili eserler mehir bahisleri üzerinden incelenmiştir. Veri analizinde betimleyici analiz kullanılmıştır. Araştırmanın ilk aşamasında eserlerden elde edilen veriler önceden belirlenen temalar altında ortaya konmuştur. Ardından söz konusu veriler tartışılmıştır. Çalışmanın bulguları değerlendirildiğinde incelenen eserlerin her birinin oluşturuldukları dönemin ihtiyaçlarından etkilendiği, bu etkinin de eserlerdeki üsluba yansıdığı söylenebilecektir. İlk dönem eserlerinde tedvinin hedeflenmesi neticesinde ortaya çıkan üslup ile sonraki dönemlerde ta’lil, tenkit, tertip ve tasnife yönelimden kaynaklı olarak üslubun farklılaştığı görülmüştür. Kavramların ifadesinde de tarihi sürecin izleri gözlenmiş, başlangıçta birkaç kelime ile ifade edilen mefhumların zamanla terim haline geldiği tespit edilmiştir. Yine şahıslara yönelik referansların yerini eserlere yapılan atıflara bıraktığı bir süreç söz konusudur. Hanefî fıkhının meseleci niteliği beş eserde de kendisini göstermektedir. Mehir konusu altında incelenen temel meselelerin hükümleri noktasında bir değişim gözlenmemiştir. Bununla beraber meselelerin geriye dönük okuması yapılırken hükümlerin ta’lil ve tenkidinde müellifler arasında farklılaşmaların bulunduğu ifade edilebilir. Bu farklılaşmalar, ihtilafa konu meselelerde mezhep içerisinde yer alan farklı bir görüşü tercih şeklinde de görülmektedir. Ayrıca zamanın değişimi ile farklı maslahatların ortaya çıkması örneğinde olduğu gibi dönemin gerektirdiği meşru değişimler de ihtilaf olarak eserlere yansımaktadır. Bu durumun, mezhep fakihlerinin hükümlerde ve uygulamalarında tespit ettikleri boşluklarda faaliyetlerde bulunarak mezhebin güncel kalmasına ve günümüzde dahi uygulanabilirliğine hizmet ettiklerinin bir göstergesi olduğu ifade edilebilir. Buna rağmen mezhepte yer alan görüşler içerisinde kalmaları ve bu çerçevede tasarrufta bulunmaları onların taassuplarından değil, hukukta istikrarın sağlanmasına yönelik tercihlerinden kaynaklanmaktadır. Bu çalışma neticesinde Hanefî fürû fıkıh literatürünün tarihi süreçteki gelişimine dair bir kesit sunularak fürû fıkhın geleneğe bağlı ama aynı zamanda değişimlere açık bir şekilde ilerleyen dinamik bir yapıya sahip olduğu tespit edilmiştir.

Keywords

İslam Hukuku, Hanefi Mezhebi, Fürû Fıkıh, Fürû Fıkıh Literatürü, Mehir

The Development of Hanafi Furu Literature Specific to the Issue of Mahr

Abstract

Examining the development and transformation of the works of a branch of science in the historical process reveals the adventure of the literature of that branch of science from a comprehensive perspective and provides clues about the development of the related science. In this context, it is important to examine the Hanafī furu literature, which began with the writing of the issues and topics discussed in the circle of knowledge formed by Abū Hanīfa with the leading scholars of the sect. Such an analysis provides information about the formation of this literature and reflects the process of the formation of Hanafi fiqh scholarship. This study aims to examine the development of the relevant literature and to identify changes, if any, in the literature. In terms of its scope, the study cannot cover all furu issues, and only the issue of mahr have been analyzed. Similarly, the number of works has been limited to five since analyzing the entire Hanafi furu literature would increase the scope of the study. In this context, the second century work al-Asl, the fourth century work Sharḥ al-Mukhtasari al-Tahāwī, the fifth century work al-Mabsūt, the sixth century work al-Bada'i al-sanāi', and Redd al-Muhtār as one of the examples of the recent literature were determined as sources. Document analysis method was adopted in the study. Five different themes such as the general style of the works, the use of terms in the works, the use of sources, the justification of the issues and the evidence used, and the inclusion of disputes and the differences of opinion between the authors were identified and the relevant works were analyzed through the mentions of mahr. Descriptive analysis was used in data analysis. In the first stage of the research, the data obtained from the works were presented under predetermined themes. Then, these data were discussed. When the findings of the study are evaluated, it can be said that each of the works was influenced by the needs of the period in which they were created, and this influence affected the style of the works. Traces of the historical process were also observed in the expression of concepts, and it was determined that concepts that were initially expressed with a few words became terms over time. Again, there is a process in which references to individuals are replaced by references to works. The issue-oriented character of Hanafī fiqh is evident in all five works. No change has been observed in the rulings of the main issues analyzed under the subject of mahr. However, it can be stated that there are differences among the authors in the ta'lil and criticism of the rulings. These differentiations are also seen in the form of preferring a different view within the sect on the issues subject to dispute. In addition, legitimate changes required by the period can also manifest themselves as disputes. This is an indication that the sect's scholars have served to keep the sect up to date and applicable even today by acting on the gaps they have identified in the rulings and practices. Nevertheless, the fact that they stayed within the views of the sect and acted within this framework is not due to their fanaticism, but to their preferences to ensure stability in the law. As a result of this study, a cross-section of the development of Hanafi fiqh literature in the historical process has been presented and it has been determined that fiqh has a dynamic structure that is dependent on tradition but at the same time progresses in a way that is open to changes

Keywords

Islamic Law, Hanafi Madhab, Furu Fiqh Literature, Furu Fiqh, Mahr

References

• Akgündüz, Said Nuri. “Hanefî Fürû’ Metinlerinde Ta’zîr Bahsinin Gelişimi”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/29 (2014), 47-68.
• Aydın, Mehmet Âkif. “Mehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 28/389-391. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Aydın, Sümeyye. Havâle Konusunun Hanefî Fürû Literatüründeki Gelişimi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Bardakoğlu, Ali - Özel, Ahmet. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/1-27. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Beyhakî, Ahmed b. el-Hüseyn. Ma’rifetü’s-sünen ve’l-âsâr. 10 Cilt, ts.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn el-. es-Sünenü’l-kübrâ. nşr. Muhammed Abdülkâdir Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 3. Basım, 1424/2003.
• Boynukalın, Mehmet. “Mukaddime”. el-Asl. mlf. Ebû Abdullah Muhammed b. Hasen eş-Şeybânî. 115. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1433.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî el-. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. nşr. Muhammed İsmetullah b. İnâyetullah, Saîd Muhammed Yahyâ Bekdaş, Muhammed Ubeydullah Han, Zeyneb Fülâte. 8 Cilt. Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1431.
• Çolak, Abdullah. İslam Aile Hukuku. Çorum: Öncü Basım Yayım, 3. Basım, 2017.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer ed-. Sünenu’d-Dârekutnî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1424.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Müt’a”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/174-180. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Gözübenli, Beşir. “Hâkim eş-Şehîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/195-196. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr Şerhu Tenvîri’l-ebsâr. nşr. Âdil Ahmet Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavvız. 5 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-. Bedâiu’s-sanâiʿ fî Tertîbi’ş-şerâiʿ. 7 Cilt. Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2. Basım, 1406.
• Keskin (Karaosman), Fatmanur. Hanefî Fürû Literatürünün Tarihi Süreçteki Gelişimi (Mehir Konusu Özelinde). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Koca, Ferhat. “Mezhep”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/537-542. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Köse, Saffet. “Ca’ferîlikte Mut’a ve Ona Karşı Sünnî Duruş”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 3 (2008), 75-120.
• Mutarrizî, Ebü’l-Feth Burhânüddîn Nâsır b. Abdisseyyid el-. el-Muğrib fî tertîbi’l-Mu’rib. nşr. Mahmûd Fâhûrî- Abdülhamîd Muhtâr. Lübnan: Mektebetu Lübnan Naşirûn, 1999.
• Özaydın, Abdülkerim vd. “Karahanlılar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/404-414. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed es-. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1414.
• Şeybânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Hasen eş-. el-Asl. nşr. Muhammed Boynukalın. 12 Cilt. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1433.
• Tahâvî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed. el-Muhtasar. nşr. Ebü’l-Vefâ Efgânî. Kahire, 1370.
• Taş, Aydın. “Şeybânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/38-42. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Uğur, Seyit Mehmet. Hanefîlerde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Ünal, Halit. “Bedâiu’s-sanâi’”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/294. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.